Знакаміты даследчык духоўнай культуры Усходняга Палесся
(2006)

      Адна з вехавых дат бягучага года – 150 годдзе выдатнага беларускага фалькларыста Часлава Пяткевіча, галоўная выніковая кніга якога "Рэчыцкае Палессе" з'явілася пазалетась ў скарбонцы нашай культуры "Беларускім кнігазборы". Нельга не адзначыць, што гэтаму высакародна паспрыяў Міхась Мясніковіч,а ашчадныя беларускія фалькларысты Кастусь Цвірка, Лія Салавей і Уладзімір Васілевіч зрабілі польскамоўны варыянт кнігі даступным беларускаму чытачу.
      Роля Часлава Пяткевіча ў вывучэнні фальклору і традыцыйнай культуры рэгіёна, які атрымаў у наш час злавесную назву Чарнобыльскага, незвычайная. Выключнасць гэтага даследчыка справядліва падкрэсліў яшчэ ў 1938 годзе Станіслаў Панятоўскі аўтар прадмовы да кнігі "Часлаў Пяткевіч . Духоўная культура Рэчыцкага Палесся": "Незвычайнай постаццю ў свеце навукоўцаў быў Часлаў Пяткевіч. Справа ў тым, што прыступіў ён да навуковай дзейнасці толькі на 68м годзе свайго жыцця, значыць, у такім узросце, у якім большасць вучоных заканчвае сваю творчую кар'еру. Наогул, вучоныя намнога раней пачынаюць парываць свае адносіны з навукай і ў крайнім выпадку фіналізуюць тое, што было імі распачата намнога раней. Тым часам Часлаў Пяткевіч толькі пад канец жыцця пачаў фармуляваць свае намеры і свае навуковыя планы, аб якіх ніколі раней не думаў. Заахвоціў яго да гэтага Казімір Машынскі, які адкрыў у Пяткевіча фенаменальную памяць і багатую скарбонку бясцэнных этнаграфічных ведаў аб Палессі. Стаўшы пастаянным супрацоўнікам аддзялення этналогіі Інстытута антрапалагічных і этналагічных навук пры Варшаўскім навуковым таварыстве, Часлаў Пяткевіч апрацаваў свае капітальныя фальклорнаэтнаграфічныя матэрыялы з культуры Рэчыцкага Палесся».
     Апрача гэтай публікацыі, Часлаў Пяткевіч выпусціў у свет знакамітую кнігу «Рэчыцкае Палессе. Матэрыяльная культура». Да выдатных дасягненняў Часлава Пяткевіча трэба таксама залічыць шматлікія ягоныя папулярнанавуковыя артыкулы, апублікаваныя ў польскіх краязнаўчых часопісах: «Дарогі на Рэчыцкім Палессі»; «Крыж і д'ябал у вераваннях беларусаў»; "Душа і смерць у вераваннях беларусаў»; «Нябожчыкі ў вераваннях беларусаў»; «Гігіена ў жыцці палешукоў»; «Вялікдзень на Беларусі»; «Сельскагаспадарчыя боствы ў вераваннях беларусаў». Бадай што няма такой галіны матэрыяльнага і духоўнага жыцця палешукоў, якая б не знайшла ў той ці іншай меры адлюстравання ў даследаваннях Часлава Пяткевіча. Сярод гэтай тэматычнай шматлікасці і стракатасці найважнейшым з'яўляецца пытанне, звязанае з успрыняццем палешукамі прыродных бостваў, якія, паводле іхняга пераканання, мелі вырашальнае значэнне ў сялянскім побыце.
      Варта адзначыць, што ў трактоўцы гэтага пытання ў свядомасці палешукоў арганічна спляталіся ў адну цэласць элементы этнічных рэліктаў з элементамі рэлігійнай хрысціянскай дагматыкі. Вось некаторыя асноўныя фрагменты, якія пацвярджаюць вышэй сфармуляваную выснову. Трэба падкрэсліць, што Часлаў Пяткевіч, гаворачы пра арганічнае яднанне этнічнага і хрысціянскага, спасылаецца не толькі на факты, узятыя з жыццёвай практыкі, але выкарыстоўвае таксама легенды і казкі Усходняга Палесся, у якіх, як вядома, адлюстроўваліся народныя погляды, перакананні і міфы.
     Прыкладам такога спалучэння можа быць палеская легенда, прыведзеная Чаславам Пяткевічам у артыкуле «Сельскагаспадарчыя боствы ў вераваннях беларусаў». У гэтай публікацыі даследчык выкарыстоўвае народную легенду, згодна якой на Палессі існаваў праславянскі звычай забівання сынамі састарэлых бацькоў, каб такім чынам быццам бы пазбавіцца непрадукцыйнага члена сям'і. З легенды гэтай даведваемся, што адзін з маладых беларусаў схаваў ад вясковай грамады свайго бацьку, сказаўшы ўсім, што забіў яго і пахаваў. Крануты высакароднасцю свайго сына, стары бацька аддзячыў яму ў часе вялікага голаду. Калі выявілася, што сын не мае зерня, каб абсеяць поле, бацька параіў яму, каб ён зняў з хаты страху і пасеяў яе на полі. Аказалася, што прадбачлівы бацька накрыў сваю хату не саломай, але неабмалочаным жытам. Дзякуючы гэтаму раскіданая на полі «салома» дала добры ўраджай і забяспечыла ўтрыманне цэлай сям'і. Легенда гэтая мае высакародную выснову. З аднаго боку, у ёй усхваляецца прадбачлівасць бацькі, а з другога - падкрэсліваецца шляхотнасць сына, які, насуперак нечалавечнай мясцовай традыцыі, не стаўся бацьказабойцам. З другога боку, гэта легенда - водгук і сведчанне найстаражытнейшай эпохі ведыйскай культуры, так маляўніча раскрытай у кінафільме «Легенда пра Нарайяму».
     Часлаў Пяткевіч падкрэслівае, што паляшук у мінуўшчыне быў моцна звязаны з працай на зямлі і стараўся рознымі спосабамі даведацца, якія гэтая зямля пасылае сігналы адносна будучага ўраджаю. Даследчык апісаў, між іншым, стары палескі звычай масавай выправы вясковых жыхароў на поле ў дзень святога Юр'я: «Усе жыхары вёскі, за выключэннем старых і дзяцей, прымалі ўдзел у гэтай урачыстасці, у часе якой на межах закопвалі ў зямлю галінкі вярбы, пасвенчаныя ў царкве ў час Вербніцы. Закопвалі таксама ў глебу шкарлупінкі з велікодных крашанак і косці, якія засталіся ад спажытага падчас Вялікадня мяса».
     Паводле Часлава Пяткевіча, закапаныя ў зямлю галінкі вярбы мелі ахоўваць поле ад градабою і ад «нячыстай сілы». Косці мелі перашкодзіць разрастанню пустазелля. Шкарлупінкі з яек павінны былі спрыяць хуткаму ўзыходу збажыны. Даследчык звярнуў увагу і на тое, што падчас Юр'еўскіх урачыстасцяў сяляне пілі гарэлку і спажывалі яйкі, прынесеныя ў дубовых кошыках. Усё гэта было праявай палескіх вераванняў, звязаных са старажытнымі боствамі, назовы якіх ужо зацёрліся ў народнай свядомасці. Так ці інакш, у апісаных звычаях праяўляецца вера палешука ў магчымасць магічнага ўплыву чалавека на зямлю, на ўрадлівасць глебы, ад якой, як вядома, залежаў дабрабыт вёскі і дастатак у сялянскіх хатах. Часлаў Пяткевіч падкрэслівае, што ўсе гэтыя звычаі вялі свой радавод ад старажытнаславянскай веры ў існаванне падземных сілаў, якія валодаюць ураджайнасцю глебы і гэтым самым уплываюць на жыццё працоўнага селяніна.
     Паводле даследчыка, усе катэгорыі гэтых вераванняў, у характары якіх праяўлялася этнічная духоўнасць, не маглі не выклікаць асуджэння з боку хрысціянскага духавенства на Беларусі. Апошняе, пачынаючы з XІІІ стагоддзя, не раз востра крытыкавала сялян, называючы старыя звычаі «д'ябальскімі і антыбоскімі». Зразумела, што ўдзельнікі старажытных абрадаў ні ў якім выпадку не звязвалі іх з антыхрысціянскімі перакананнямі. Часлаў Пяткевіч, несумненна, гэта дасканала разумеў і падкрэсліваў, што ўдзельнікі такіх абрадаў на Беларусі не толькі не звязвалі свае дзеянні з антырэлігійнасцю, але часта адзначалі, што разам з імі прымае ў іх удзел сам Бог. Даследчык прыводзіць, між іншым, тэкст песні, у якой гаворыцца аб тым, што «сам Бог ходзіць і жыта родзіць». Аднак патрэбная тут пэўная агаворка. Часлаў Пяткевіч заўважае, што, быць можа, гаворачы аб прысутнасці Бога, беларускія сяляне мелі на ўвазе такія старыя дахрысціянскія боствы, як Бялун або Жыцень, якія выступалі часта ў старой беларускай міфалогіі як «палявыя валадары».
     У далейшых фрагментах публікацыі Часлаў Пяткевіч дае пашыраную характарыстыку постаці боства, называнага Белуном: «Бялун - гэта барадаты старац, апрануты ў белае, з посахам і торбай, напоўненай золатам. Паяўляецца ён у збожжы, пры нагодзе апякуецца і моцна ўспамагае жнеяў. Пастаянным яго сховішчам з'яўляецца лес. Бялун часта выводзіць на ўласцівую дарогу заблуджаных падарожнікаў. Факт гэты знайшоў адлюстраванне ў прыказцы: «Цёмна ў лесе без Белуна». Мясцовыя жыхары лічаць Белуна вялікім дабрадзеем. Бялун носіць на носе напоўненую золатам торбу і ахвотна плаціць золатам тым асобам, якія ўслужліва выціраюць яму нос. Якраз з гэтай прычыны на Беларусі пра чалавека, якога спаткала нечаканае шчасце, гавораць, што «пасябраваў ён з Белуном». Яшчэ больш каларытную характарыстыку даў Часлаў Пяткевіч постаці міфалагічнага ўяўлення, званага Жыценем. Вось яе фрагмент: «Жыцень з'яўляецца яшчэ болей папулярным. Уяўляецца ён беларускаму люду як састарэлы карлік з суровым выразам твару і скудлачанымі валасамі, выключна худы, з трыма вачыма. Народ з усходняга Палесся ўяўляе яго сабе як старца з трыма галовамі і вогненнымі языкамі. Ад яго залежыць характар ураджаю. Аб гэтым сведчыць палеская прыказка «Жыцень жыта і хлеба даў», і таму, пачынаючы жніво, спяваюць на Беларусі песні ў гонар збожжа, вітаюць пры гэтым Жыценя і просяць яго даць багаты ўраджай. У народным перакананні, Жыцень паяўляецца ў полі пасля зборкі ўраджаю, падбірае пакінутыя каласы і нясе іх сялянам, якія старанна сабралі плён, а сялян нядбайных карае дрэнным ураджаем. Жыцень з'яўляецца сляпым. Ён ахоўвае сялібы і палеткі, а кожнае зерне, пакінутае ў полі, клапатліва падбірае. Палешукі, з увагі на тое, што Жыцень цікавіцца перадусім азімінай, спалучаюць яго з восенню. Сярод беларусаў Жыцень выступае таксама пад такімі назвамі: Рай, Спарыш, Багач або СпешкаСпарышка. Ён у стане спрыяць чалавечаму шчасцю, здароўю і багаццю. З гэтай прычыны жнеі перад жнівом на хвіліну задумоўваюцца і нерухомеюць з перакананнем, што ў гэты момант СпешкаСпарышка дасць ім у гарачы жніўны дзень поспех, удачу. Просяць пры гэтым, заклікаюць на дапамогу халодны вецер: «О, прыляці да нас буйным ветрам на матылёчку».
    У працяг разважанняў пра палескія земляробчыя ўяўленні, Часлаў Пяткевіч на аснове сваіх шматлікіх назіранняў сцвярджае, што ў многіх рэгіёнах Беларусі жнеі пад канец уборкі азімай збажыны пакідалі жменю нязжатага збожжа, якую называлі «барадою». Прызначалася яна для «палявога духа» або гаспадара. У шматлікіх мясцовасцях «бараду» жыхары атаясамлівалі з казлінаю барадою. У перакананні люду, казёл падчас гэтага абраду сядзеў на мяжы і любаваўся працай жнеяў. Рытуал гэты выявіўся, паводле Часлава Пяткевіча, у палескай жніўнай песні, якая пачыналася ад слоў: «Сядзіць казёл на мяжэ, дзівуецца барадзе». Даследчык падкрэслівае, што яшчэ ў канцы XІX стагоддзя на Беларусі існавала перакананне аб тым, што пры канцы жніва «жытнёвы дух» уцякае перад сярпамі жнеяў на канец загону, пакуль урэшце жнеі ловяць яго і завязваюць у апошні вялікі сноп. Разважанні на гэтую тэму Пяткевіч заканчвае рэмінісцэнцыяй: «Завуць яго, гэты сноп, бабаю або збожжавай маткай «жытнёвая маці». У многіх мясцовасцях яго апранаюць у жаночую вопратку, саджаюць на ім найпрыгажэйшую жняю, упрыгожваюць яе галаву вянком, звітым з «барады». У канцы жнеі нясуць гэты снопбабу ў двор гаспадара».
     З публікацыі Часлава Пяткевіча даведваемся, што жнеі спявалі пры гэтым жніўныя песні і пакідалі на таку ў пуні некалькі жменяў збожжа з той мэтай, каб карыстаўся ім «палявы дух» і не краў збожжа з засекаў. У працяг характарыстыкі гэтага абраду Часлаў Пяткевіч сцвярджае: «Увайшоўшы ў хату, вянок з калоссяў вешаюць, як правіла, на абраз святога Міколы, а вялікі сноп ставяць на покуце пад абразамі, дзе ён будзе заставацца аж да часу новай сяўбы. У гэтым часе будзе ён абмалочаны і зерне з яго гаспадар змяшае з усім пасяўным зернем. Звычай гэты вынікае з веры ў тое, што ў ім адродзіцца «палявы дух» і ў далейшым будзе спрыяць добраму росту збожжа. Абрад гэты заканчваўся болей ці меней багатым пачастункам, залежным ад дастатку і гасціннасці гаспадара».
      Да несумненна цікавых трэба аднесці інфармацыю Часлава Пяткевіча пра тое, што ў некаторых рэгіёнах Беларусі побач з «жытнёвай бабай» выступала постаць «жалезнай бабы». Даследчык цвердзіць, што гэтая міфалагічная постаць выконвала ролю ахоўніка збожжавых палеткаў ад зладзеяў, псотнікаў і свавольных дзяцей, якія маглі пашкодзіць збажыну. Ахоўніца гэтая мела сваіх памагатых у асобах русалак, якія з ёю супрацоўнічалі ў часе «расавання жыта». Русалкі заказытвалі насмерць усіх тых, хто ў часе «расавання збожжа» стараўся стрэсці з каласоў «расу».
Несумненна, цікавым з'яўляецца сведчанне пра тое, што на Ўсходнім Палессі выступала уніфікацыя паміж «духам палёў» і «духам хатнім», званым дамавіком. Часлаў Пяткевіч піша, што на Беларусі наступала дзівоснае перамяшчэнне «палявога і хатняга духаў». Па словах аўтара, у народных уяўленнях «палявы дух» перамяшчаўся ў сялянскую хату разам з апошнім снапом і ў сувязі з гэтым наступала «дэтранізацыя дамавіка», які мусіў уцякаць з хаты ў поле. Аўтар сцвярджае: «Палявы дух часова сяліўся ў хаце і выганяў з яе хатняга д'ябладамавіка, які з гэтага моманту станавіўся палявым д'яблам».
      Дзівосная эвалюцыя наступала таксама ў выпадку «жніўнай маці», якая пераўвасаблялася ў чараўніцу і магла выклікаць град, засуху ды была ў стане размножыць шкодных насякомых - інсектаў. Можна было іх пазбыцца толькі пры дапамозе адпаведных захадаў і заклёнаў.
      Паводле Часлава Пяткевіча, усе дагэтуль характэрныя міфалагічныя постаці былі рэліктамі этнічных вераванняў і перакананняў, якія разам з прыходам хрысціянства пачалі павольна знікаць з народнай свядомасці або прыстасоўвацца да хрысціянскай дагматыкі. Змены гэтыя аўтар асвятляе наступным чынам: «Бог, у адрозненне ад «жытнёвага боства», пачаў называцца Госпадам Богам. Зрэшты, асабіста выступае ён досыць рэдка, але яго святыя пачынаюць пераймаць розныя функцыі папярэдніх ідалаў. І так: святы Юры выклікае жыццядайную расу, святы Мікола з'яўляецца сейбітам ярыны, святы Пётр галубіць каласы і зерне, прарок Ілля апякуецца жнівом».
      Часлаў Пяткевіч прыводзіць пры нагодзе тэкст наступнай народнай песні:

Па тваім полі Бог ходзіць,
Госпад Бог ходзіць
да жыта родзіць.
Святы Юры да ўрасіўся,
Святы Пятро ўкаласіўся,
Святая Ілля жыта жала,
Жыта жала,
у сцірты клала.

     Аўтар заўважае, што ў прыведзенай песні адсутнічае святы Мікола, праўдападобна, з тае прычыны, што выступленне ў тэксце Бога быццам бы ліквідуе патрэбу ў прысутнасці ягонага заступніка святога Міколы. Часлаў Пяткевіч у сваім даследаванні падкрэслівае, што палескі селянін нярэдка адмоўна характарызаваў хрысціянскіх святых. Пры гэтай нагодзе спасылаецца ён на Барыса Палікарпа, якому Ілля даручыў знішчэнне палявых д'яблаў. Аднак той святы намнога часцей трапляў у сялянскія снапы, чым у нячыстую сілу.
      Паводле Часлава Пяткевіча, беларускія сяляне верылі ў тое, што ў часе свята Панцеляймона, якое прыпадала на 9 жніўня (у Пяткевіча па ст.ст. на 27 ліпеня. В. Л.), Барыс Палікарп свае намаганні ў змаганні з д'ябламі перадаваў святому Панцеляймону, які свядома кіраваў перуновыя стрэлы ў снапы тых сялян, што ігнаравалі ягонае свята. З гэтай прычыны сяляне ўцякалі з поля, дзе знаходзіліся іх снапы, баючыся смерці. На думку Пяткевіча, у гэтай сітуацыі з'явілася прыказка «На Барыса за хлеб не бярыся».
      З усіх прыведзеных фактаў, звязаных з народным разуменнем земляробчых міфалагічных уяўленняў і хрысціянскіх святых, бачым, што ў свядомасці палешукоў дахрысціянская мінуўшчына ў значнай ступені акрэслівала народныя ўяўленні аб прыродзе, земляробчай працы і аб надвор'і. Уяўленні гэтыя грунтаваліся на перакананні, што зямля, апрацоўка нівы, надвор'е і ўрадлівасць, а гэтым самым і жыццё селяніна моцна залежала ад праславянскіх міфалагічных істот або ад хрысціянскіх святых. З запісаў і ацэнак, прыведзеных Чаславам Пяткевічам, бачым, што ў адносінах палешукоў да прыроды і гаспадарчай дзейнасці маем дачыненне з арганічным спалучэннем праславянскага і хрысціянскага, з перакананнем аб тым, што, па сутнасці, усе вышэйшыя сілы часцей земляробу шкодзілі, чым памагалі. З поглядаў даследчыка вынікае, што паляшук у мінулым, нават у перыяд позняга хрысціянства, успрымаў прыроду апакрыфічна і што нават у тых уяўленнях, якія былі авеяныя хрысціянствам, трымаўся каранёў праславянскай эпохі.

Алесь Баршчэўскі
Васіль Ліцьвінка