Валянціна Новак,
       д. ф. н., прафесар
                                                    Мясцовыя асаблівасці каляндарна-абрадавага фальклору Хойнікшчыны
      Ступень якасці тэарэтычнага асэнсавання такіх праблем сучаснай фалькларыстыкі, як лакальнасць/рэгіянальнасць, традыцыйнасць/навацыйнасць, залежыць ад сур’ёзнага вырашэння задач дэталёвага абследавання і вывучэння асобных рэгіёнаў, у прыватнасці фальклору Хойнікшчыны.
     Звернемся непасрэдна да агульнай характарыстыкі традыцый каляндарна-абрадавага фальклору Хойніцкага раёна. Засяродзім увагу на аналізе мясцовага калядна-навагодняга комплексу. Абрад ваджэння каня займаў важнае месца ў калядным святкаванні ў в. Глінішча Хойніцкага раёна. Удзельнічалі ў абрадзе і дзяўчаты, і хлопцы; сярод персанажаў калядных прадстаўленняў вылучаліся такія, як “княгіня”, “жыд”, “цыган”, “воін Бурмаіл”: “У ваджэнні ўдзельнічалі княгіня, і быў ужо каторы жыд, што мераў: а во такой вышыны, а во такой шырыны, адзежу ўжэ шыў. А то цыган, а то воін Бурмаіл, каторы па ўсём свеце хадзіў, любезну сястрыцу згубіў, на Марсава поле ўзышоў – любезну сястрыцу найшоў: “Скажы, сястра, манерам, // Перад кім стаіш на каленам? // – Перад воінам Бурмаілам…” (запісана ад Кудрыцкай Еўдакіі Яўхімаўны, 1905 г.н.).
     Аналізуючы народную творчасць Хойніцкага раёна, К. П. Кабашнікаў падкрэсліў, што “ладзілі таксама “каня” – корпус, галаву, гуньку, і касцюмы для ўсіх удзельнікаў спектакля, якія хадзілі разам з “канём”: цара, воіна, цыгана, яўрэя, княгіні, доктара і іншых” [1, с. 359]. На пытанне: “Як ладзілі каня?” – інфарматар з в. Глінішча адказала: “Саб’юць з рамак такіх, да насу, ніза абаб’юць белаю матэрыяй, дзірку прарэжуць. Надзене да плеч, дак галава водзя, а нагамі ідзе. Дак тады ўжо як раскажуць, да пойдуць скакаць, дак ужо і конь той скача і ўсе гопаюць. З хаты ў хату іх нападаруюць, каню ўжо даруюць аўса” (запісана ад Кудрыцкай Еўдакіі Яўхімаўны, 1905 г.н.). Абрад ваджэння каня быў вядомы і ў іншых рэгіёнах Беларусі. Напрыклад, на Магілёўшчыне падрыхтоўка гэтай каляднай маскі мела своеасаблівы мясцовы характар: “Здзелаюць, як быццам конь: бяруць калыску, дно вымуць, у калыску пралазіць чалавек, і яна ў яго на поясі дзержыцца. Ззаду другі хлопец становіцца, сагнуўшыся, яму хвост з кудзелі прычэпяць. І ўперадзі хлопец: яму галаву зробяць, як у каня, грыву... Абапнуць ета ўсё посцілкаю ці яшчэ чым – настаяшчая кабылка” [2, с. 5].
     Абрад ваджэння каня вядомы быў і на Брэстчыне, напрыклад, у каляднай традыцыі в. Велута Лунінецкага раёна ў абрадзе калядавання мелі месца маскі і казы, і каня, пераапраналіся і ў “цыганоў”, і ў “салдата”: “Коня робілі гетак: два хлопцы накідвалі на сябэ посцілку, да якое прышывалі зроблену з пэркалю голову, набіту соломою, прышывалі сено ззаду – гето быў хвост” (запісана ад Гардзюк Вольгі Апанасаўны, 1935 г.н.). Прысутнасць маскі каня пад час калядавання патлумачылі вяскоўцы: “Коня водзілі для того, штоб пожэлаць хозяінам прыбутку ў хозяйстве” (запісана ад Гардзюк Вольгі Апанасаўны, 1935 г.н.).
     Трывалай была на Хойнікшчыне і традыцыя калядавання са звяздой, якую ў в. Слабажанка ладзілі ў Піліпаўку. “Куплялі каляровую паперу, свечкі, рабілі корпус. Звязда “была на 8 і больш рагоў, у сярэдзіне змяшчалася выява Боскай Маці, вакол яе свечкі. “Звязда” круціцца, а прысвечнік і абраз застаюцца нерухомыя. Гэту “звязду” на Каляды насілі ад хаты да хаты, спяваючы адпаведныя песні рэлігійнага зместу: “Раждзяство тваё, Хрысце Божа” [1, с. 359]. У в. Глінішча “звязду” насілі меншыя дзеці, гадоў дванаццаці. Паводле ўспамінаў Еўдакіі Яўхімаўны Кудрыцкай, “звязда” была круглая, як рэшата, а ў сярэдзіне ікону паставяць, а за іконаю свечку запаляць, дак яна гарыць, свечка, дак гэта ікона зіяе ўжэ, відно ж вельмі. Пойдуць пад вакно, дак стаяць і круцяць гэтую звязду да спяваюць песні: “Ражджаство Хрыстовае! // Хрыстос нарадзіўся – // Богам апладзіўся, // Ангелы ігралі – людзям вазвешчалі: // “Спяшайцеся, устрачайце // Хрыстова Ражджаство…” (запісана ад Кудрыцкай Еўдакіі Яўхімаўны, 1905 г.н.).
      Абрад калядавання ў вёсках Вялікі Бор і Рудыя адбываўся на шчадрэц, а персанажамі калядных абыходаў выступалі “дзед-павадыр”, “маладзіца”, механоша, а таксама “каза”, “баран”, рабілі і “звязду”. Рытуал заклікання марозу меў у в. Вялікі Бор свае мясцовыя адметнасці. Напрыклад, “есці куццю клікалі ўсіх – мароз (каб не марозіў гародніны і садавіны), вецер (каб не зрываў стрэх, не круціў, не слаў упокат на зямлю жыта, ячменю, проса), дзядоў (каб не злавалі, спрыялі гаспадарцы, гаспадыні і гаспадару)” [3, с. 40]. Паводле ўспамінаў Праскоўі Данілаўны Харошка, 1915 г.н., не толькі гаспадар заклікаў мароз есці куццю, “каб не марозіў ячменю, пшаніцы, про са, грэчкі і ўсяго таго, што Бог дасць пасеяць”, але і гаспадыня “тожа звала мароза і прасіла, каб не марозіў буракі, гуркі, гарбузы, моркву” (запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г.н.).
     Устойлівай традыцыяй на тэрыторыі Хойнікшчыны, як і ў іншых раёнах Гомельшчыны, з’яўлялася калядаванне са “звяздой”. Адметнымі былі звычай хаджэння з канём (в. Глінішча), рытуал заклікання марозу, ветру і дзядоў (в. Вялікі Бор), выкананне рытуалу заклікання марозу не толькі гаспадаром, але і гаспадыняй.
      Пра абрад гукання вясны ў в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна змешчаны цікавыя звесткі ва ўспамінах Барыса Сачанкі: “Гэтае свята бывае перад вялікім постам на заговіны. Дзяўчаты з усёй вёскі збіраліся ў хату, дзе зусім не было дзяцей, а калі і былі, дык небагата. Неслі з сабой муку, яйкі і там пяклі каравай, усяляк аздабляючы яго рознымі абручамі, шышкамі. Дзесьці ў ранні абед, упрыгожыўшы каравай каляровымі стужкамі ды і галінкамі вярбы, паклаўшы на яго два ці чатыры вараныя яйкі, дзяўчаты ішлі на самую высокую горку, што была ў вёсцы ці каля вёскі, ці ўзлазілі на стог, качалі яйкі, пакуль тыя не біліся і гукалі вясну: “– Вясна красна, // Што ж ты нам прынясла?”
     Пагукаўшы вясну, дзяўчаты вярталіся ў тую самую хату, дзе пяклі каравай. Туды збіраліся к гэтаму часу хлопцы з гарэлкаю, закускамі, разламвалі каравай, дзялілі між сабою бітыя яйкі долькамі, частаваліся. Спявалі песні, танцавалі” [3, с. 38].
     Як бачым, мясцовую спецыфіку традыцыі гукання вясны складаюць такія кампаненты, як падрыхтоўка каравая, яго аздабленне і ўпрыгожванне, качанне яек, агульнае частаванне моладзі ў той хаце, дзе пяклі каравай, ужыванне ў ежу кавалкаў каравая і яек (в. Вялікі Бор). Паводле меркавання К. П. Кабашнікава, на Хойнікшчыне ёсць мясцовая традыцыя адносіць тыповыя вяснянкі да юраўскіх песень:
– Ой, вясна, вясна, вясняначка,
Дзе твая дачка Мар’яначка?
– Мая дачка Мар’яначка
Сядзіць у садочку, шые сарочку,
Шые сарочку ільняную
Свайму міламу каханаму
[1, с. 361].
      На гэту акалічнасць указвае і даследчыца В. К. Сакалова, падкрэсліваючы, што “сустрэча вясны і спяванне вяснянак у Беларусі, як і на Украіне, пераўтваралася ў звычайнае маладзёжнае гулянне, якое страціла абрадавае значэнне. Спяванне вяснянак стала звязвацца і з юр’евым днём” [4, с. 77].
     Паводле ўспамінаў перасяленкі з в. Масаны Кацярыны Маркаўны Брыль, 1925 г.н., гукалі вясну тут 1 сакавіка і дзяўчаты, і жанчыны, і дзеці, за выключэннем мужчын. “Стараліся, каб мужчыны не чулі, як яны гукаюць”.
     З абрадавым печывам у выглядзе “жаваронкаў, вераб’еў, качак хадзілі па вуліцы, угоры ўздымалі”. Выконвалі традыцыйную песню-вяснянку з матывамі замыкання зімы і адмыкання вясны і ярка выражаным закліканнем добрага будучага ўраджаю:
Благаславі, Божа, зіму замкнуці,
Благаславі, Божа, вясну клікнуці,
На лета новае,
На жыта тоўстае,
На лета цёплае,
На поле ўродлае
(запісана ад Брыль Кацярыны Маркаўны, 1925 г.н., в. Масаны Хойніцкага раёна).
     Асаблівасцю мясцовай традыцыі загукання вясны была гульня “ў пераклічку з прыродай”, калі “гукалі “гу-гу-гу” і слухалі: ці то вецер зашуміць, ці то сабака адзавецца, ці то певень, варона – тады вясна хутка прыйдзе”:
Вясна, прыйдзі!
Красна, прыйдзі!
Усё ездзіш, ездзіш ты
На залатым кані,
Вязеш, вязеш, вясна,
Вязеш, вязеш, красна,
Доўгія дзянькі,
Цёплыя дажджы
Ды яшчэ зялёнай травы!
Хутчэй прыйдзі,
Вясна, прыйдзі
(запісана ад Брыль Кацярыны Маркаўны, 1925 г.н., в. Масаны Хойніцкага раёна).
     У гэтай мясцовасці вадзілі дзяўчыну вакол вогнішча, а таксама карагоды. Як адзначыла інфарматар, “карагод часам бег: за рукі браліся і беглі вакол вогнішча”. На арэлях калыхаліся і выконвалі песню-вяснянку на сюжэт “Ой, вясна, ой, красна, што ты нам прынясла?”
Ой, вясна, ой, красна!
Што ты нам прынясла?
Ці, можа, сала,
Ці, можа, яйка,
Ці, можа, масла брусочак,
Ці пірага кусок?..
(запісана ад Брыль Кацярыны Маркаўны, 1925 г.н., в. Масаны Хойніцкага раёна).
      У цэнтры прыведзенай вяснянкі – “паэтычна-вобразны эквівалент даброт, дараваных вясною” [5, с. 45]. Адзначым, што ў кожнай мясцовай традыцыі матыў дароў вар’іруе і мае свае адметныя элементы.
     У в. Стралічаў дзеці гукалі вясну ў пачатку сакавіка. Вядома была ў гэтай мясцовасці і традыцыя выпечкі “птушачак з цеста, пышных, румяных, красівых”. Цікавымі ўяўляюцца вузкалакальныя гульнёвыя дзеянні з абрадавым печывам: “Патом усе дзеці сабіраліся дзе-небудзь на полі, на халму і елі свае птушачкі. Елі іх толькі да галавы. А галаву прыносілі сваім маткам дадому. І пелі яны так: “Блаславі, маці,// Вясну зваці // На цёплае лета, // На добрае жыта” (запісана ад Сацуры Аляксандры Усцінаўны, 1914 г.н., в. Стралічаў Хойніцкага раёна).
     Даследчыца Т. А. Агапкіна звязвае рытуал раздачы выпечаных жаўранкаў дзецям з памінальнымі матывамі: “Матывы кармлення душ выяўляліся не толькі ў рытуальным выкарыстанні “жаўранкаў”. Магчыма, яны былі ўласцівы ўсяму комплексу вераванняў, звязаных з днём Сарака (пакутнікаў) і з гэтым абрадавым пячэннем” [6, с. 251].
     У прыведзеным намі прыкладзе знайшоў адлюстраванне матыў кармлення душ продкаў. У якасці доказу можна выкарыстаць факты, прыведзеныя Т. А. Агапкінай: “Іншы раз “жаўранкі” прызначаліся непасрэдна для продкаў. У Бярдзічаўскай акр. яшчэ ў пачатку ХХ ст. “жаўранкаў” раздавалі дзецям, мяркуючы, “быццам бы будзе есці іх той, хто памёр. На тым свеце ён іх з’есць” [6, с. 251]. “Частка рэлігійна-магічных звычаяў, звязаных з ежай, адлюстроўвае водгаласы дэманалагічных вераванняў. Як шлях да кантакту са звышнатуральнымі істотамі разглядвалася само з’яданне ежы, розныя дзеянні з ёю” [7, с. 165].
      Е. Раманаў у “Беларускім зборніку”, змяшчаючы этнаграфічныя звесткі аб абраднасці гукання вясны, заўважае, што аднаго з выпечаных жаўранкаў кідалі ў печ, а астатніх раздавалі дзецям і жабракам [8, с. 142].
      Прысвятак “Саракі”, які адзначалі ў гонар памяці аб сарака пакутніках за веру, на Хойнікшчыне быў звязаны з разнастайнымі сімвалічнымі дзеяннямі. Як заўважыла Т. Валодзіна, “абрадавыя паводзіны гэтага дня змадэляваныя ў рэчышчы пераасэнсавання лічбы сорак сродкамі народнай этымалогіі – пяклі 40 булачак, ламалі 40 дашчэчак, чакалі 40 выраяў” [9, с. 451]. У шматлікіх традыцыях Хойнікшчыны з лічбай 40 былі звязаны такія магічныя дзеянні, як з’яданне 40 аладак, збіванне “40 круглякоў”, выпіванне 40 чарак гарэлкі, з’яданне 40 бліноў, пераломванне дзяўчатамі 40 дошчачак, каб хутчэй выйсці замуж (в. Стралічаў). Гульня ў скокалкі на Саракі і перакідванне цераз страху “40 палачак” або “камушкаў” – адметныя абрадавыя элементы свята ў в. Судкоў Хойніцкага раёна.
      Калі характарызаваць велікодную абраднасць і паэзію Хойнікшчыны, то найперш варта адзначыць факт актыўнага бытавання такіх структурных элементаў, як наведванне могілак з мэтай памінання памёрлых родзічаў, фарбаванне і асвячэнне яек, гульня ў біткі, хаджэнне валачобнікаў (гэта былі дзеці, якія на Пасху па дамах хадзілі, спявалі – в. Навасёлкі, а таксама “ў склад валачобнікаў уваходзілі хросны бацька і хросная маці” – в. Веляцін), абменьванне “паскамі”. У в. Вялікі Бор “з пасхай хадзілі па суседзях, абменьваліся кускамі хлеба, каб у дзярэўні была ўсё добра”. Пры гэтым гучалі наступныя славесныя прыгаворы:
– Хрыстос васкрэс!
– Ва ісціну васкрэс.
Валачобныя – людзі добрыя,
Валачыліся, памачыліся.
Хрыстос васкрэс, сам Гасподзь!
Пачынальніку – чырвон залаты,
Механошу – хоць тры грошы,
А пяўцам – канец пірага.
(запісана ад Смірнова Барыса Іванавіча, 1930 г.н.,
Смірновай Марыі Сцяпанаўны, 1933 г.н.).
      Велікоднаму яйку надавалі магічнае значэнне, і фарбавалі яйкі, як падкрэслілі жыхары в. Слабажанка, “таму што Хрыстос уваскрэс”. Калі хто-небудзь у сям’і памёр, то не фарбавалі яек, а проста так варылі” (в. Навасёлкі). З чырвоным колерам велікоднага яйка звязвалі жыхары Хойнікшчыны, як і іншых райнаў Гомельшчыны, пакуты Ісуса Хрыста: “Краснае яйка лічыцца сімвалам пралітай крові Іісуса Хрыста, і пагэтаму ў красны цвет красілі яйкі” (в. Стралічаў). Заслугоўваюць увагі мясцовыя тлумачэнні прысутнасці на велікодным стале такіх відаў рытуальнай стравы, як булак (гэта – “сімвал сонца і цяпла, а мяска, як гавораць, свініна на стале – гэта каб зарадзіла ніўка, ураджай быў харошы” – в. Стралічаў). Сустракаюцца сведчанні аб тым, што яйкі маглі фарбаваць у іншы колер: “Можна красіць у зялёны колер” (в. Веляцін), “а хто красіў краскаю разнаю… галубенькаю” (в. Навасёлкі).
      У в. Веляцін шкарлупінне ад яек кідалі на агарод, каб паспрыяць добраму ўраджаю, у в. Судкоў пасвечанае велікоднае яйка захоўвалі да ворыва і клалі ў першую баразну (“на ўраджай ілі ад чаго”). У в. Стралічава шкарлупінне ад яйка закопвалі “ў землю ў градах, штоб харошы быў ураджай і не пабіла яго градам”. У в. Слабажанка верылі, што здароўе і прыгажосць кожнага члена сям’і залежаць ад рытуала ўмывання вадой, у якую клалі велікоднае яйка.
      У в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна здзяйснялі рытуалы і першага выгану жывёлы на пашу, і абходу поля. Падчас апошняга правяралі, ці “ёсць завіткі на худобу” (запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г.н., в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна). Даследчыца А. А. Плотнікава, даючы агульную арэальную характарыстыку абраднасці першага выгану жывёлы на Палессі, засяроджвае ўвагу на магічным выкарыстанні сродкаў ткацкай вытворчасці, на шматлікіх канкрэтных прыкладах дэманструе іх семіётыку ў залежнасці ад кантэксту іх рытуальнага выкарыстання. Напрыклад, у в. Вялікі Бор “пад парог хлява клалі яйкі і ніты, каб карова была здаровай і прыходзіла дадому”; у в. Дубровіца “ніты замукалі на вароцях – эта ад звера. Звероў і гадоўе позамукалі” [10, с. 116-117]. У некаторых мясцовасцях Гомельшчыны, калі выкарыстоўвалі ў якасці абярэгу жывёлы ад воўка ніты, іх не замыкалі замком: “Пад парог четыре ниты кладуть, штоб карова параскочила, штоб не пагибла ад воўка” (в. Малыя Аўцюкі Калінкавіцкага раёна); “Нит клали, каб ваўки не папали” (в. Галоўкі Рэчыцкага раёна) [10, с. 116-117]. На думку А. А. Плотнікавай, “шматстайнасць матывіровак, якія тлумачылі абавязковы пераход скаціны праз ніты, раскрывае самыя розныя бакі магічнага дзеяння гэтага прадмета” [10, с. 116-117].
     Сярод юраўскіх песень, запісаных на Хойнікшчыне, ёсць цікавы тэкст жартоўнага характару:
Юр’я паша ў полі,
Ой, на гарэ карыта
Поўна вады наліта.
Ой, там голуб воду піў,
А барын з дзеўкай гаварыў:
“Не ідзі, дзеўка, за ўдаўца,
Бо ты ўдаўцу не ўгодзіш”.
– А я ўдаўцу ўгаджу,
Пасцель белу пасцялю
Ды і мякенька пасцялю:
А шупшынку пуд спінку,
Каменьчыкаў у галоўку,
А крапіўку пуд ножку.
А каменьчык муліцца,
А шупшынка колецца,
А крапіўка жарыцца,
А ўдавец дзеўцы жаліцца
(запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г. н.,
в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна)
     Сярод адметных лакальных варыянтаў юраўскіх абрадаў на Хойнікшчыне вылучаецца юраўскі абрадавы комплекс, звесткі пра які запісаны ад Веры Максімаўны Мароз, 1921 г.н. з в. Малішаў. Асноўныя структурныя элементы мясцовай традыцыі наступныя: калектыўнае шэсце дзяўчат з ручнікамі праз вёску да поля, раскладванне ручнікоў на зямлі, таптанне па іх босымі нагамі, каб “раса ўвайшла ў рушнікі”, збор кветак, галінак, уторкванне іх “у кворткі і вароты двароў”, частаванне ўсіх удзельнікаў абрадавым печывам (“хрэсцамі”) найбольш паважанай жанчынай у вёсцы, утварэнне двума радамі дзяўчат своеасаблівага калідору, “па правую старану якога стаяць дзеўкі з рушнікамі, па левую – дзеўкі з гаршкамі”, выган жанчынамі кароў на пашу праз утвораны калідор, суправаджэнне кожнага з абрадавых дзеянняў замоўнымі формуламі.
    У прыведзеных рытуалах важнае магічнае значэнне маюць не толькі вербальны, але і прадметны, і акцыянальны аспекты. Даследаванне лакальных варыянтаў юраўскай абраднасці дае магчымасць скласці цэласную карціну яе бытавання, хаця, напэўна, мае рацыю С. М. Талстая, калі сцвярджае, што іншы раз выклікаюць сумненні спробы прадставіць асобныя элементы складанага абрадавага комплексу як “рэлікты адзінага абраду або адзінай сістэмы ўяўленняў і лічыць іх аднолькава паказальнымі пры рэканструкцыі старажытнейшага віду і сэнсу гэтага абраду, г.зн. прыпісваць ім усім роўную ступень архаічнасці, усеагульнасці і нязменную для ўсіх абласцей сімвалічную функцыю…” [11, с. 131].
     Напэўна, можна пагадзіцца з выказваннем Т. А. Агапкінай, якая, аналізуючы калужскі абрад “грэць вясну” у яго славянскіх сувязях, адзначае, што “…асобныя элементы, матывы і атрыбуты гэтага абраду, дзякуючы сваёй полісемантычнасці, а таксама дзякуючы фактару рытуальнай сінаніміі, “працуючай” у маштабах народнай культуры ў цэлым, ствараюць даволі мазаічную карціну, за якой угадваецца бясконцы рад трансфармацый і спантанна ўзнікаючых камбінацый; у іх, хутчэй за ўсё, і схаваны няўлоўны і вечна знікаючы ад нас сэнс” [12, с. 16]. Дадзенае выказванне хоць і датычыць іншага абрадавага комплексу, але надзвычай актуальнае і ў кантэксце нашага даследавання лакальных варыянтаў юраўскай абраднасці і паэзіі. Вышэйпрыведзеныя звесткі пра Юр’еў дзень у в. Малішаў дазваляюць разглядаць яго як цэласны комплекс народных рытуалаў і вераванняў, якія дэманструюць яскравы характар мясцовай спецыфікі, раскрываюць вялікія магчымасці носьбітаў, іх светапогляд, іх разуменне важнасці магічных дзеянняў, каб забяспечыць свой дабрабыт, засцерагчы статак, павялічыць урадлівасць нівы. Як слушна адзначыў І. А. Марозаў, “…чыста метадалагічна ўяўляецца больш карэктным прад ставіць традыцыйны народны светапогляд не толькі з пункту гледжання знешняга назіральніка – даследчыка, складальніка слоўніка, але і знутры – так, як яго разумее і бачыць сам носьбіт культуры” [13, с. 5].
    Адметнасцю мясцовай юраўскай абраднасці ў в. Малішаў з’яўляецца суправаджэнне рытуалаў замоўнымі формуламі, выкананне пры гэтым пэўных магічных дзеянняў: напрыклад, “гаспадыня вынімае із страхі пук саломы, адкрывае дзверы, вядзе кароўку ў двор, абводзіць яе тры разы па сонцу, пагладжвае пуком саломы і кажа: “Ідзі, мая каровачка, на Юр’еву расу, на Міколаву траву з велікімі малакамі, з тоўстымі сырамі, з глыбокімі сметанкамі” (запісана ад Мароз Веры Максімаўны, 1921 г.н., в. Малішаў Хойніцкага раёна). Перад тым як выгнаць карову ў поле, гаспадыня каля іконы прамаўляе наступныя магічныя словы: “Святы Юрый-Ягорый, спасі маю худобінку ад гада палзучага, воўка бягучага, змея лятучага, злога чалавека, накрый яе, Госпадзі Божачка, святы спасіцель, прыступі і памажы, сахрані і памілуй. Чераз поле чыстае, чераз мора быстрае ішла Маці Прачыстая, там яна траву рвала і вадзіцу брала, рабай кароўцы вымя падмывала, каб маей кароўцы малако прыбывала. Святы Юрый-Ягорый, спасі маю кароўку ад гада палзучага, ад ваўка бягучага, ад змея лятучага, ад злога чалавека. Накрой яе, Госпадзі, сваей рызай. Госпадзі, Божачка, святы спасіцель, прыступі і памажы, сахрані і памілуй. Благаславі, Божа, скацінку ў поле гнаці, пасвіць, запасаць, ад ліхадзеяў замаўляць” (запісана ад Мароз Веры Максімаўны, 1921 г.н., в. Малішаў Хойніцкага раёна).
     Сярод магічных абрадавых дзеянняў, звязаных з першым выганам каровы на Хойнікшчыне, можна назваць такія мясцовыя асаблівасці, як абыход вакол каровы з вядром вады, выліванне яе услед карове, падразанне хваста і ўторкванне адрэзанага кавалка пад страху, абсыпанне макам (“як гэтага мака не злічыць, хай малака будзе не злічыць”), качанне яек па спінах кароў. Выпраўляючы карову з падвор’я, гаспадыня яе замаўляла: “Ідзі, мая кароўка, на Юр’еву расу, на зялёную траву, ножанькамі патапчы, ворагам цябе не ўрочыць” (запісана ад Мароз Веры Максімаўны, 1921 г.н., в. Малішаў Хойніцкага раёна). На думку А. С. Ліса, “шырока разгалінаваная сістэма магічных абрадавых практык, скіраваных на апатрапію гаспадарчай жывёлы падчас першага выгану яе на пашу, на Юр’еву расу, а таксама багатае песеннае суправаджэнне здзяйсняных пры гэтым рытуалаў прадвызначылі семантыка-вобразную спецыфіку беларускай юраўскай традыцыі, яе адметнасць у маштабе народнага календара, традыцыйнай культуры ў цэлым” [14, с. 211].
     Русалчын тыдзень у в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна святкавалі на працягу трох дзён – нядзелі, панядзелка, аўторка і называлі, па сведчанні Барыса Сачанкі, тройцай: “двор, хату ўпрыгожвалі зялёнымі бярозкамі, галінкамі клёну, ліпы. Дзяўчаты, па-святочнаму апрануўшыся, збіраліся ў купкі і спявалі песні. У гэтыя дні нельга было купацца, бо маглі злавіць русалкі і зашлакатаць да смерці” [3, с. 39].
    Як паведаміла Праскоўя Данілаўна Харошка, 1915 г.н., жыхарка гэтай жа вёскі, “выбіралі на русалку самую красівую дзеўку з сяла, вілі вянок з асіны, рагожы ці бярозы ды й надзявалі ёй на галаву, а замест плацця віселі веткі. Вялі да жыта, там скакалі цераз агонь, пелі песні, тады разрывалі на ёй тое ўсё ды і ў жыта яе штурхалі” (запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г. н., в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна). Спецыфічна мясцовай песеннай з’явай русальнай традыцыі ўспрымаецца тэкст “Па ўсіх старонках даждзі ідуць”:
Па ўсіх старонках даждзі ідуць,
У вялікім Бору не бываюць.
Толькі хмарачкі не ганяюць.
Найдзіце, хмаркі цямненькія,
Пайдзіце, даждзі драбненькія,
На маю руту зялёную,
На маю ружу чырвоную,
Штоб мая ружа была прыгожа,
Чырвоным цветам зацвітала,
Шырокім лісцем ападала
(запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г.н.,
в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна).
      Выконвалі ў в. Вялікі Бор на Хойнікшчыне і традыцыйную рытуальную песню як ілюстрацыю абраду праводзін русалкі, з якой у дадзеным выпадку былі звязаны ўяўленні аб ёй як шкоднай істоце:
Правяду русалку, правяду
Ды й асінкаю заламаю,
Каб тая русалка па жыце не хадзіла,
Майго жыта не ламіла.
Маё ж жыцейка дробнае
Ды й у каласку буйнае.
Правяду русалку, правяду
Ды й асінкаю заламлю
(запісана ад Харошка Праскоўі Данілаўны, 1915 г. н.,
в. Вялікі Бор Хойніцкага раёна)
      Даследчыкі неаднаразова падкрэслівалі аграрна-магічную скіраванасць абраду праводзін русалкі. Напрыклад, К. П. Кабашнікаў, характарызуючы народную творчасць Хойніцкага раёна, адзначыў, што “пасля таго, як правялі русалку ў жыта, гэтыя вянкі клалі на капусту, каб яна лепш расла, каб качаны былі тугія і вялікія” [1, с. 361]. Г. А. Барташэвіч, гаворачы пра пладаносную магічную ролю русальных вянкоў, спасылаецца на сведчанні жыхаркі в. Рашаў Хойніцкага раёна С. Т. Якіменка, 1916 г.н.: “Правядуць русалку, а самі ідуць дадому, кідаюць вянкі на грады, на гуркі. Гэта, кажуць, на ўраджай. Эта па-калішняму, такая прымха была” [15, с. 156]. Паводле ўспамінаў перасяленкі з в. Кажушкі Хойніцкага раёна Марыі Дзмітрыеўны Драка, 1915 г.н., абрад праводзін русалкі здзяйснялі з мэтай задобрыць яе: “На другую нядзелю пасля Троіцы святочна апранутыя жанчыны збіраліся на краю сяла і палілі касцёр, вадзілі карагод і спявалі песню:
Благаславі, Божа, благаславі, Божа,
Песенку запеці на новае лета.
Па гары хаджу ды ў сяло гляджу.
А на гары – сасна,
Усяму міру ясна.
А на гары той жа мой нелюбы творац,
Мой нелюбы творац ды з Богам гаворыць.
“І скінь яго, Божа, із сасны да долу,
Із сасны да долу ды аб пень галавою”
(запісана ад Драка Марыі Дзмітрыеўны, 1915 г. н.,
в. Кажушкі Хойніцкага раёна).
     Прыведзены тэкст – адметнасць мясцовай русальнай традыцыі. Цікава, што ў гэтай в. Кажушкі, не існуючай ужо сёння на геаграфічнай карце Беларусі ў сувязі з чарнобыльскай бядой, “русалку праводзілі к дрэўцу, знімалі з галавы вянок і закідалі яго на дрэва”. Л. М. Вінаградава, аналізуючы рытуальныя дзеянні з вянкамі, прыводзіць звесткі з вёсак Барбароў Мазырскага і Кіраў (колішнія Мухаеды. – С. Б.) Нараўлянскага раёнаў, у якіх таксама адлюстроўваецца фрагмент закідвання вянкоў на дрэвы: “Через деревню ў поле ведуть (русалку), там груша стаить… Дзеўки ўсе ў венках идуть, да тэи венки на грушу покидываём, а сами да дому” [16, с. 180], “…ведуць и спеваюць, потым венка зьнимаюць, вешаюць на бярозу (вар.: вешали венки на дуб)” [16, с. 180]. У в. Кажушкі скокі цераз вогнішча ў русальным абрадзе мясцовыя жыхары звязвалі са здароўем: “пераскаквалі праз касцёр, і хто лепей і далей скокне, той будзе больш здаровы”.
      Русальны абрад у в. Дворышча Хойніцкага раёна праводзіўся на свята Івана Купалы, таму ў ім арганічна аб’яднаны і купальскія рытуальныя дзеянні, і русальныя. Спачатку гэта быў збор кветак і траў, падрыхтоўка старызны для вогнішча і яго распальванне вечарам каля рэчкі або лесу, скокі цераз агонь і варожбы аб шлюбе, пошукі кветкі-папараці, розныя бясчынствы (“адзін раз мужык баню строіў, ну, зруб паставіў ужо. Так хлопцы якія-та зруб разабралі і ў другі канец дзярэўні пас тавілі” (запісана ад Андрэйчык Любові Захараўны, 1953 г. н., г. Гомель, перасяленка з в. Дворышча Хойніцкага раёна). Для абраду праводзін русалкі выбіралі прыгожую дзяўчыну, надзявалі на галаву вянок з васількоў, чаплялі да сарочкі галінкі, вадзілі вакол яе карагоды. Затым вялі яе ў жыта, заклінаючы не рабіць людзям шкоды: “Русалка, русалка, мы цябе вядзем, // Песні пяем, // В дзярэўню не хадзі, // Шкоды не рабі, // Нашых дзетак у рэчкі не тапі” (запісана ад Андрэйчык Любові Захараўны, 1953 г. н., г. Гомель, перасяленка з в. Дворышча Хойніцкага раёна).

Далей