Зніклыя паселішчы, зніклыя назвы
                                                           (верасень 2008 г., з папраўкамі і дапаўненнямі лета 2012, сакавіка 2013 г. і пазней)
    Гэтая тэма абмяркоўвалася на старонках раённай газеты (Ленінскі Сцяг=Хойніцкія Навіны) неаднаразова. З’явілася магчымасць падзяліцца некаторымі новымі звесткамі.
    Напрыклад, пра тое, што за сваю гісторыю адселеная на сёння вёска Гарошкаў, без уліку спалення яе групай Шымана ў 1943 г., бязлюдзела і раней. Папярэдне, 30 кастрычніка 1686 г., нехта Мацвей з Хойнік сведчыў пад прысягай у Оўруцкім гродскім судзе, што з таго маёнтка пана харунжага брэсцкага (ім быў князь Канстанцін Ян Шуйскі) агулам адыйшло "dymów siedmdziesiąt y siedm” (Архив Юго-Западной России. (АрхивЮЗР) Ч. VII. T. I. Киев, 1886. С. 553). З якіх паселішчаў адыйшлі людзі – невядома. У інвентары Астраглядаўскага маёнтка 1698 г. ужо названыя Гарошкаў*, Малішаў**, Карчовае***, а таксама нейкія Мікалаеўка і Клешчаўка; усе яны пазначаныя як wsi puste, г. зн. урочышчы, а не паселішчы (НГАБ у Мінску. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 133 адв.). Цяжка высветліць дакладны час іх запусцення. Але нагадаем, што XVII ст. было адным з самых трагічных у мінулым нашага краю. Паводле Ю. Можы і В. І. Мялешкі, з 1648 да 1667 г. у выніку ўнутранай казацкай вайны і надта працяглай вайны паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй з усімі іх наступствамі (смерць ад зброі, голаду, эпідэмій, вымушаныя перасяленні) колькасць насельніцтва Беларусі зменшылася ці не ўдвая. Працягваліся адыходы і пазней. Адсутнічаюць тыя вёскі яшчэ і ў рэвізіі 1716 г. ды ў інвентары Хойніцкага маёнтка 1721 г. Толькі ў Карчовым названы адзін з трох вясковых млыноў. Іншыя два – у Навасёлках і за мілю [каля 7,8 км] ад Вялікага Бору (Тамсама. А. 128). Мікалаеўка і Клешчаўка, падобна, так ніколі і не адрадзіліся, або змянілі свае назвы. Але можа хто ведае, дзе знаходзяцца аднаіменныя ўрочышчы?..
    Дарэчы, пра змену тапонімаў. А. М. Зелянкоўскі працаваў з вышэйзгаданымі дакументамі ў канцы 1984 г., але дзесяццю гадамі пазней у брашуры "Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея” пісаў, што не мог расчытаць назвы чатырох паселішчаў. Меліся на ўвазе вёска Рашаўцы (Rzeszowce), хутары Лаханія (Łochania)****, Жыжэнкі (Żyżenki) і Тарарын (Tararzyn) (Тамсама. А. 127, 132 адв., 142 адв.).
   Першая з іх – гэта не вёска-папярэдніца, як  адразу падалося, адселенага Рашава, што існаваў у паўночнай частцы Хойніцкага раёна, а ці не зніклае яшчэ да сярэдзіны XIX ст. паселішча. На карце Ф. Ф. Шуберта 1826 – 1840 гг., месцілася яно паблізу ад сённяшняга Марытона. Магчыма, адбылося ўсяго толькі перайменаванне Рашаўцаў у Марытон Каралем Прозарам. Хутар Rzeszowce прысутнічае таксама ў яўрэйскіх перапісах 1765, 1778 і 1784 г. Рэвізія 1795 г. сведчыць, што пан Юстын Фурс трымаў у арэндзе ад пані Людвікі з Шуйскіх Прозар і слабаду Рашаў, і хутар Рашаўцы (Ф. 333. Воп. 9. Спр. 59. А. 196, 202). Зусім нездарма яны апынуліся ў карыстанні аднаго пасэсара,  бо нечужыя між сабой людзі жылі ў іх. Відавочна, князі Шуйскія калісьці перасялілі частку (або і ўсіх) рашаўцаў  на новае месца, ці таму, што яно больш люднае, ці з іншых якіх прычынаў. Гэта лагічна, бо сам Рашаў згаданы ў 1623 г. (гл. "Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра населеныя пункты Хойнікшчыны"), а хутар Ruszowcy найраней сустракаем у люстрацыі падымнага падатку Кіеўскага ваяводства 1683 г. У інвентарах 1698, 1721, рэвізіі 1716 г. пра Рашаў не згадваецца, але ў 1795 г., як бачым, існавалі абодва роднасныя паселішчы.

    Назва паселішча Лаханія, магчыма, спарадзіла прозвішча Лаханскі, носьбіты якога, нашчадкі астраглядаўскіх зямян, здаўна аселі ў нашым рэгіёне. Нягледзячы на тое, што жылі ў ім людзі з прозвішчам Бардакі (сёння – Бордакі). Бывала, калі дробныя землеўладальнікі страчвалі бацькоўскія загоны ды наймаліся на зямянскую службу да суседняга пана, той пасяляў на іх зямлі сваіх прыгонных. Цікава, што ў рэестрах 1768 і 1770 г., рэвізіі 1795 г. і ў дакументах XIX ст. Лаханія ужо не згадваецца, але прысутнічае хутар Бардакі, населены людзьмі з адпаведнымі прозвішчамі. Апошні знаходзіўся паміж Мікулічамі і Конанаўшчынай ды як бы пазначаў усходнюю мяжу Хойніцкага маёнтка. Зрэшты, у апублікаваным нядаўна тарыфе падымнага падатку Кіеўскага ваяводства 1754 г. паселішча гэтак і пазначана: Лахань або Бардакі (гл. адпаведную вытрымку. С. 191). На тапаграфічнай карце генштаба Рабоча-сялянскай чырвонай арміі першай паловы 1930-х гг. паселішча чамусьці названа ўжо Байдакамі (але ж Байдак (Бойдак) – зусім іншае прозвішча! Як бяздумна ў савецкія часы абыходзіліся з тапонімамі...). Пазней яно існавала як частка вёскі Вялікі Лес на Брагіншчыне.

    Назвы астатніх хутароў утварыліся ад прозвішчаў Жыжэнка і Тарара (Тарала). У першым з іх, аднак, было таксама прозвішча Шчарбіна, і ў люстрацыі 1683 г., як і ў перапісе 1778 г. сустракаем хутар Шчарбіны, а не Жыжэнкі. Верагодна, тапонімы гэтыя пэўны час ўзаемазамяняліся, пакуль у другой палове XVIII ст. канчаткова не перамаглі "Шчарбіны”, як менавалі вёску каля трасы Хойнікі – Брагін, адселеную пасля аварыі на ЧАЭС. Прыкладна тады, мяркуем, змяніў імя і хутар Тарарын. Хоць Тарары працягвалі там жыць, але колькасна яны ўжо саступалі Данчанкам. Таму і паселішча перайменавалі нейтральна ў Дуброўнае (паміж Астраглядамі, Рудаковам і Звяняцкім), засведчанае названымі рэгістрамі ды пазнейшымі крыніцамі.
    Сёння асобнай вёскі Настолле як бы няма – ёсць вуліца Настольская ў раённым цэнтры. І ў рэвізіі 1716 г. у пераліку населеных пунктаў Загальскага староства часоў застаўнага пасэсара (часовага ўладальніка) князя Станіслава Шуйскага, скарбніка брэсцкага, яна ізноў жа як быццам адсутнічае. Але сярод яўрэяў, што жылі ў мястэчку Хойнікі, не маючы пляцаў, названы Ёсь Настольскі (Ф. 320. А. 139 адв). Ці не абязлюдзела Настолле*****, як тыя wsi puste 1698 г., пра якія таксама няма звестак у рэвізіі? Што праўда, вёскі – гэта людзі, а не сцены.
   У 1977 г. настаўнік Лука Назаравіч Талюк у сваёй "Гісторыі пройдзенага шляху жыхарамі вёскі Віць…”, якая захоўваецца ў раённым краязнаўчым музеі, запісаў, што заснавана яна ”ў рэформенны перыяд 1861 г.” і насіла "гэткае непрыгожае імя” (да 1964 г. Гноеў) больш за стагоддзе (С. 3 – 5). Спасылаючыся на старажылаў, дадаў яшчэ: "шыракаплечая ігрушка-дзічка Бондара Кірылы Раманавіча крыху старэй за самую вёску Гноеў” (С. 8 – 9). Ці так яно на самой справе?
    Па-першае, Гноеў належаў да казённага маёнтка Загалле і рэформа закранула яго не раней 1867 г., калі пакінуць у баку рэформу П. Кісялёва 1840-х гг. Па-другое, вёска Gnoiów згадана ў рэвізіі 1716 г. (Ф. 320. А. 144). А сёння шырокаму колу чытачоў стаў даступным прывілей караля Стэфана Баторыя Давыду Глебавічу Есману "на некоторые села въ волости Мозырскои до жывота его даныи… лета Божего нароженья 1585, месяца февъраля 25 дня ”. Гэтым лістом шляхцічу падараваныя "села, которые онъ людми осадил, то естъ меновите… село Клевы..., в немъ дымовъ двадцать шест; … село Гновъ, в нем дымов двадцать пять. Всего кгрунту в должъ на полторы мили а поперок на милю…” (Метрыка ВКЛ. Кніга запісаў 70. (1582 - 1585). Падрыхт. А. А. Мяцельскі. Мінск, 2008. С. 245).
   У дакуменце сказана, што Д. Есман тыя сёлы "людми осадил”. Растлумачым. Яшчэ ў 1563 г., калі Полаччына была захоплена рускімі войскамі, кароль Жыгімонт ІІ Аўгуст падараваў тамтэйшай шляхце маёнткі ў іншых паветах, пакуль іх уласныя не будуць вызваленыя. Сярод іх Давыду і Паўлу Есманам "у волости Мозырскои – село Загале, Клевцы: служобъ дванадъцать, дымовъ семънадцать; плату с того – копъ сорокъ чотыри, жита бочокъ осмънадъцать, овса бочок осмънадцать; кгрунту вдолжъ на полътори мили, а поперокъ на милю” (Метрыка ВКЛ. Кніга запісаў 44. (1559 – 1566). Падрыхт. А. І. Груша. Мінск, 2001. С. 95). Зыходзячы з неадпаведнасці службаў дымам (службу мусілі складаць два дымы), прыходзім да высновы, што Клеўцы трэба было яшчэ засяляць людзьмі, як тое новы ўладальнік і зрабіў. Тады ж, відавочна, быў заселены і Гноў. І вось праз дваццаць два гады Стэфан Баторый, аддаўшы Загалле Сямёну Багданавічу Куркевічу (Круневічу; гл. ЛС. 20. IX. 2006), кампенсаваў Д. Есману страту двума ўжо досыць значнымі сёламі на беразе р. Віць, а яшчэ падараваў Коржаўку (тэр. Муляраўскага с/с Петрыкаўскага р-на) і Красную Карму (Чыркавіцкі с/с Светлагорскага р-на). Паводле іншага прывілея таго ж 1585 г. ён атрымаў у леннае валоданне дзве часткі Алексічаў і Вадовічаў з "всими селами и прыселъками ку нимъ належачыми” пасля Кандрата і Іосіфа Куркевічаў, якія не пакінулі дзяцей "мужъского рожаю” (Тамсама. Кн. запісаў 70. С. 246).
    Ці можна форму "Гноў” лічыць пачатковай назвай будучай вёскі Віць, а "Гноеў” (Gnoiów) з’едлівым яе скажэннем ў вуснах навакольных жыхароў? Так. Але выключна таму, што яна на сёння самая ранняя. Магло ж быць і наадварот: сапраўдная назва нададзена самымі вяскоўцамі, а тая, што значыцца ў прывілеі запісана з чыіхсьці слоў недакладна, як гэта адбылося з прозвішчам братоў Круневічаў. У апісанні Чарнобыльскага замка 1552 г. сярод мясцовых баяр або зямян названы Ігнат, Кузьма, Ануфрый, Зінь (Зіновій) і Багдан Круневічы, не Куркевічы. (АрхивЮЗР. С. 592). Апошні з іх – гэта бацька Філона, Паўла, Кандрата, Сямёна, Іосіфа і Філіпа, уладальнікаў Вадовічаў і Алексічаў з 1568 г.
    І нарэшце. Недалёка той дзень, калі цяперашнія і былыя жыхары Лісцвіна ды адселеных вёсак Кажушкі і Дронькі будуць адзначаць 500-гадовы юбілей родных паселішчаў або іх папярэднікаў – аднаіменных астравоў. Але яшчэ раней у пісьмовых крыніцах названыя Тульгавічы******.
26 мая 1508 г. кароль Жыгімонт І Стары выдаў ліст, у якім запісана: "Билъ нам чоломъ дьякъ нашъ Васко Петровичъ и просил в нас людеи в Мозырскомъ повете, што держалъ зърадца нашъ княз Мунча, и зъ двором, што он мел у Мозыры… Ино мы ему тые люди дали… ” (Литовская Метрика. Книга записей 8. (1499 - 1514). Подгот. А. Балюлис. Вильнюс, 1995. С. 259). Аб людзях якой мясціны на Мазыршчыне ідзе гаворка? Пра тое даведваемся з тэксту каралеўскага прывілея ад 22 снежня 1510 г., дзе чытаем: "Билъ нам чоломъ дьякъ нашъ Васко Петровичъ и въказывалъ перед нами листы, данину нашу, што есмо дали ему люди в Мозырскомъ повете на имя Тулеговичы, што держалъ зрадца нашъ Мунча… Ино мы, з ласки нашое, за его служъбу, тыи люди вышеписаныи… потверъжаем… вечно ему самому и его жоне, и ихъ детем, и напотом будучимъ их счадъкомъ.., а с того намъ маеть служъбу земъскую служити…” (Тамсама. С. 392 – 393). Узнікае пытанне: калі тульгавічанам і наогул жыхарам раёна адзначаць паўтысячагоддзе першай звесткі пра вёску – у 2008 г. або ў 2010 г.?
    Слушным падаецца выбар другой даты. Для нас пэўна тое, што мае назву. Але і паселішчы часта ўзнікалі раней, чым іх найменні траплялі ў пісьмовыя крыніцы.
   Зрэшты, галоўнае не ў святкаванні нават гэткіх значных юбілеяў, як 500-гадовыя, а ў тым, каб гісторыкі больш актыўна запаўнялі інфармацыйныя прагалы ў мінулым нашых вёсак, таксама і зніклых. Мы ж усе мелі б магчымасць захоўваць памяць пра іх. Бо сказана: вёскі – гэта людзі…

* Вядомы з 1618 г. у пераліку вёсак Хойніцкіх добраў Мікалая Харлінскага
** Згаданы 26 чэрвеня 1600 г., калі Шчасны Харлінскі адпісаў яго сыну Мікалаю
*** Ранейшая звестка з 22 чэрвеня 1600 г., належала Шчаснаму Харлінскаму
**** Паселішча з такой назвай, прыналежнае Мікалаю Абрагамовічу, згаданае ў 1628 г.
*****Высветлілася, што існуюць досыць раннія звесткі пра Настолле, хоць назва паселішча ў іх пададзена выдаўцамі крыніцы недакладна: у рэвізіі Мазырскага стараства 1560 г. мяжа Загалля і Клівоў даходзіла "...do sieliszcza Stali", а шырыня таго грунту ад Рабца "do sieliszcza na Stali wdłuż na pułtrzeci mili..." [АрхивЮЗР. Ч. VIII. Т. V. С. 481]; "sieło i dwór Nastole", размежаванне 1622 г., у трыманні пана Іскарастынскага [Źródła dziejowe.  T. XX. S. 97]; гл. матэрыял: "Найраннейшыя пісьмовыя звесткі аб паселішчах Хойнікшчыны".
****** Гл. удакладненне ў артыкуле "З мінулага папрыпяцкіх вёсак".

С. Бельскі