Наступная (яна ж і апошняя) праца Ч. Пяткевіча – манаграфія "Духоўная культура Рэчыцкага Палесся"4 – выйшла пасля смерці аўтара. У пачатку яе даецца невялікі пералік – усяго 12 пазіцый-публікацый, падрыхтаваных за няпоўнае дзесяцігоддзе навуковай дзейнасці аўтара (з 1925 да 1933 г.). У прадмове Станіслаў Панятоўскі, пад кіраўніцтвам якога працаваў апошнія гады жыцця Пяткевіч, назваў даследчыка Палескага краю "незвычайнай постаццю ў свеце навуковых працаўнікоў". Адзначыў ён і чалавечыя якасці Пяткевіча: "Шляхетны характар, да ўсіх зычлівы ўдзел, непадобныя дабрыня і вялікая сціпласць схілялі да яго людзей, перад ім раскрываліся душы палешукоў. 3 удзячнасцю ўспрымаў усякую дапамогу".
Як і папярэдняя манаграфія, другая кніга ахоплівае шырокае кола тэм, размеркаваных аўтарам па дваццаці раздзелах. Фальклорная стыхія палешука, да асэнсавання якой ішоў Пяткевіч, выяўлялася нават у тэмах, на першы погляд далёкіх ад вуснай паэзіі. Трапнае народнае выказванне давала нечаканую характарыстыку самым розным паняццям, прадметам, дзеянням. Так, у самым першым раздзеле "Арыентацыя ў прасторы і меры" адлегласць абазначаецца з дапамогай такіх фразеалагізмаў, "як на валовы рык", "як палку закінуць", "як да паповае грушы" і інш. Калі адзін чалавек хацеў выказаць другому сумненні адносна назвацай тым нібыта дакладнай адлегласці, то звычайна карыстаўся прыказкай: "Каморнік мераў, а чорт парваў". Пра паміраючых звычайна казалі: "Скора яму "касы сажань". У раздзеле "Лічэнне" даслоўна прыведзены надзвычай цікавы расказ селяніна Аляксея Белага з Карчова, які быў абраны зборшчыкам падаткаў за тое, што сам па сабе рашыў даволі складаную для неадукаванага задачу "100 гусей".
Вусны народны каляндар здаўна і беспамылкова вёўся селянінам, выяўляючы яго лёгкую арыентацыю ў складаных, не пастаянных чаргаваннях свят і прысвяткаў, у прадказанні надвор'я нават на аддаленае будучае. Менавіта гэтай арыентацыі і звязаным з ей назіранням за прыроднымі з'явамі прысвечаны наступны раздзел "Час". У падзеле года, як і ўсюды, селянін вылучаў 4 пары. Вясна, лічылася, настае "на сарака" (9 сакавіка), а сапраўдная - калі салавей запяе ды загрыміць гром з цёплым дажджом. Пачаткам лета паляшук называў дзень Мацвея (10 ліпеня), восені – другую прачысту (8 верасня. "Справядлівая" зіма трывала ад піліпаўкі да стрэчання. Дакладных межаў між 12 месяцам! селянін не ведаў, а арыентаваўся на святы: 1 – Каляды, 2 – Стрэчанне, 3 – Вялікі пост, або марац, 4 – св. Юр'я, 5 – май, 6 – пятроўка, 7 – св. Ілля, 8 – спасаўка, 9 – другая прачыста, 10 – Пакрова, 11 – піліпаўка, 11 – 12 – да Раства. Неаднолькавая працягласць летняга і зімовага дня выявілася ў параўнаннях: "Доўгі, як пятроўскі дзень", "Кароткі, як піліпаўскі дзень". Вымярэнне часу таксама было трапна схоплена ў народнай гаворцы: "як волас перапаліць" (1 сек.), "як 'лусту хлеба з'есці", "як схадзіць у гумно (збегаць у карчму) і вярнуцца".
Заўсёды вабіла чалавека таямнічасць начнога неба. Зоркам, сузор'ям паляшук даваў свае імёны: Вялікая Мядзведзіца мела назвы Воз, Вазок, Карэц; Пляяды – Рэшата; Арыён – Касар, Матавіла; Венера – Зарніца, Вечарніца, Месяцава дружына (ці таварышка). Метэор успрымалі вогненным змеем, які сыпле іскры і прадвяшчае няшчасці. Камета, паводле народных вераванняў, нясе памор на людзей; калі яна хвастом закрыв ўсё неба, наступіць канец свету. Падаючая зорка азначала смерць грэшнай душы.
Але найбольшую цікавасць на начным небе выклікаў, вядома, месяц. Кожная яго фаза мела ў народзе сваю назву: маладзік, падпоўня, поўня, сходный дні. 3 кожнай з іх было звязана шмат павер'яў, забабонаў, прадказанняў на будучае. Так, з маладзіком звязвалі бурнае развіццё ўсяго жывога. I таму не пажадана было ў гэты перыяд, напрыклад, выкарчоўваць зараснік ці палоць (каб не аджыло ізноў), вывозіць гной на поле, каб не зарасло потым пустазеллем; не раілі квасіць, саліць агародніну, бо іначай усё атрымаецца кіслым і цвёрдым; сеяць лён, бо апляце павітуха; разразаць нарывы, бо раны могуць доўга не загойвацца і інш. І наадварот – раілася на маладзік перасаджваць дрэвы і іншыя расліны; касіць, калі разлічваеш на атаву, стрыгчы валасы... На поўню рэкамендавалася пачынаць ці працягваць заняткі, звязаныя з накапленнем запасаў: свежаваць кабана, купляць ці мяняць карову, пачынаць сеяць збожжа (але не сеяць агуркоў, гарбузоў, гароху, бобу, маку, бо ўсё гэта пойдзе ў пустацвет). У апошнюю квадру нельга рабіць справы, звязаныя з размнажэннем: садзіць на яйкі квактуху, пазычаць насенне, купляць хатнюю жывёлу на прыплод. I наадварот, спрыяльнымі лічыліся тыя заняткі, якія непажаданымі былі маладзіком: знішчэнне паразітаў, выкарчоўванне, праполка і інш.
Вобразна называў паляшук і атмасферныя з'явы. Дождж у залежнасці ад часу, ад патрэбы наракаўся самымі рознымі імёнамі. Той, што ішоў ад Юр'я да часу, пакуль наліваліся зярняты, звалі "хлебавіком", той, што ліў падчас жніва – "гніляком", праліўны – "урэдным лівуном", асенні дробны дождж – "непагадзь, халяпа". Свае назвы меў і вецер: "свістун", "ледавік", "снегавік", "хукач". Віхор – "чортава вяселле".
Асабліва распаўсюджаным у народзе было (і палешукі тут не выключэнне) прадказанне надвор'я паводле розных станаў прыроды. Калі ў галодную куццю вісіць на лесе іней, то пад восень будзе багата грыбоў. Сонца прыпякае – пад вечар будзе дождж. Тое ж чакалася, калі сонца заходзіць, а насупраць яго грэецца хмара. Маладзік з задранымі ўгору рагамі абяцаў тыдзень моцных маразоў; калі ён улетку чырванеў, гэта быў знак на дождж. Прадказвалася надвор'е таксама на падставе назіранняў за агнём, дымам, вадой, за некаторымі днямі года ("Якая пагода на Пакравы, такая і зіма", "Юрай мосціць, Варвара разварвае, а Мікола гвоздзіць"); за паводзінамі млекакормячых ("Разгуляўся, як сабака на дождж"), птушак, змей і жаб, насякомых; за асаблівасцямі росту раслін і іншымі з'явамі.
Адносіны палешука да агню, вады, зямлі фарміраваліся пад уздзеяннем шэрага павер'яў, якія часам успрымаліся як жыццёвыя правілы. Так, напрыклад, сезон, калі дазвалялася купацца, абмяжоўваўся дакладнымі датамі: ад пераплаўной се рады (1-я серада пасля Сёмухі), "як Хрыстос пераплыве цераз ваду, то вада стане цёплая" і да дня св. Іллі. Нельга купацца і пасля заходу сонца. Да Благавешчання нельга было араць у агародзе, калі не ворана ў полі.
Вялікі раздзел у кнізе складаюць народныя вераванні, звязаныя з жывёльным светам. Яны ахопліваюць ледзь не ўсіх прадстаўнікоў фауны, якія ўвасабляюцца ў самыя разнастайныя фальклорныя жанры. Божай кароўцы былі прысвечаны не толькі агульнавядомыя дзіцячыя прыгаворкі, але таксама варажба: у які бок яна паляціць з рукі, адтуль трэба чакаць сватоў. Насякомыя згадваюцца і ў параўнаннях ("Набраўся, як сабака кляшчоў"). Шмат прадказанняў на будучае (часам яўна прымхлівых) было звязана з асаблівасцямі паводзін птушак. Вобразнай асацыятыўнасцю прасякнуты павер'і, якія датычыліся буслоў. Напрыклад, калі бусел скідваў з гнязда яйкі, лічылі, што гэта паказвае на ўраджай, калі ж птушаня – на неўраджай. Калі дзяўчына вясной ўпершыню бачыла бусла ў палёце, – гэта прадказвала ёй хуткае замужжа, калі ж на зямлі ці ў нерухомым стане – успрымалася як знак доўгага чакання жаніха. У раздзеле змешчаны легенды пра зязюлю, дзятла, жаўранка, бабра, казла, мядзведзя, кажана, свінню, ваўка, зайца і інш.
У наступным раздзеле манаграфіі аўтар прыводзіць некалькі легенд з сацыяльнакласавым гучаннем пра паходжанне людзей на зямлі, узнікненне багатых і бедных; пра веліканаў; павер'і, звязаныя з асаблівасцямі чалавечай знешнасці і рыс характеру; апісанні варажбы; тлумачэнне сноў.
У аснову звестак раздзела "Гігіена" быў пакладзены раней надрукаваны артикул "Гігіена ў жыцці палешукоў"5. Гэтая тэма асветлена аўтарам з выкарыстаннем прыказак, жартаўлівых выразаў, загадак.
Блізкай да пытанняў гігіены была тэма лячэння людзей і жывёл ад розных захворванняў. Адначасова з прыроднай аптэкай палескага краю селянін нярэдка карыстаўся паслугамі шаптух. "Лячэнне" замовамі, шэптамі было паўсюдным, і вера ў іх была надзвычай вялікая. Ч. Пяткевіч прыводзіць замовы ад лішая, ад зубоў, ад змяі, ад уроку, ад чарвей (апошняя наканавана для хатняй жывёлы). Некаторыя з іх былі вельмі лаканічныя ("Дабры-дзень, лішай, ідзі свінням памяшай"), часам яны гучалі проста як праклён ("Соль у вочы, галаўня альбо галуза ў зубы"), а іншыя мелі развіты сюжэт, выразную паэтыку ("У полі стаіць кіёк – шлюб Хрыстоў, да таго кія змяя - я тую змяю на сябе бяру. Прыбывайце да мяне: Рабушкі, Чарнушкі, Палушкі, Макушкі, Палавушкі і ўсякі гад, а я вас заклінаю, праклінаю кроўю Хрыста. Амінь").
У раздзеле "Хрысціянскія вераванні" Ч. Пяткевіч выкарыстаў шмат чутых ім на Палессі казак, легенд, прыказак пра бога, анёлаў, святых. Заступнікі сялянскага дабрабыту маляваліся ў сялянскім асяроддзі вельмі заземлена. Дні некаторых святых, як гаварылася раней, былі ў земляроба арыенцірамі для пачатку ці заканчэння пэўных работ: "Толькі да Іллі паглядай на вуллі" (г. зн., пасля Іллі пчолы не раяцца); на Алену (21 мая) рэкамендавалася сеяць лён, каб добры ўдаўся; ад Спаса (6 жніўня) можна было сеяць азімыя і г. д.
Бог маляваўся ў прыказках не толькі як увасабленне дабраты і справядлівасці ("Над сіратою бог з калітою", "Працуй, нябожа, то і бог паможа"), але і як строгі суддзя ўсіх чалавечых учынкаў ("Бог доўга церпіць, да строга наказуе", "Бог шэльму меціць", "Ляцеў, як хацеў, а ўпаў, як бог даў"). Цікава перадаў Пяткевіч уяўленні палешука пра пекла, дзе караюцца ўсе людскія заганы. 3 народных апавяданняў можна даведацца, што самыя вялікія грэшнікі будуць варыцца ў смале, а іншыя - пакутаваць у даліне слёз.
Адначасова з верай у замовы, у нячыстую сілу жыла ў народзе вера ў дзейсную сілу чараў, якімі нібыта валодалі асобныя людзі, празваныя чараўнікамі, ведзьмарамі або знахарамі. Пералічаныя ў манаграфіі шматлікія чары падзяляюцца этнографам паводле іх функцыянальнага прызначэння на шкадлівыя, зладзейскія, паляўнічыя, любоўныя.
Раскрываючы ў чарговым раздзеле "Духоўнай культуры Рэчыцкага Палесся" музычны свет селяніна, Ч. Пяткевіч падрабязна апісаў працэс вырабу асобных інструментаў: скрыпкі, бубна, дудкі. Яму самому ў свой час даводзілася іграць на скрыпцы на сялянскіх вяселлях. Акрамя сапраўдных, існавалі ў палешукоў инструменты, створаныя іх фантазіяй: то струна прывязвалася адным канцом да скрыпачкі, а нацяжэнне рэгулявалі рукой, водзячы па струне смыком, і атрымлівалі гукі розных ні.шіыні., нават у межах актавы, то рэйкай йэўнай формы і памеру, выразанай са смалістай сасны, вадзілі па вострым канцы дошкі стала, акна ці лавы. То выстуквалі мелодыю востраканечным нажом, то – арэхам аб зубы. То, падгледзеўшы ў шляхты, ігралі на грэбені праз папяросную паперу. Любімым народным інструментам былі цымбалы. Сярод папулярных у народзе танцаў фалькларыст называв "Лявоніху", "Казака", "Жыдоўку", "Мікіту", але найболыы любімы на вёсцы танец – "Мяцеліца".
У манаграфіі выдзелены раздзел, прысвечаны псіхічнаму жыццю народа. Аўтар адзначыў, што па гэтай тэме нарадазнаўчая літаратура сабрала яшчэ вельмі мала звестак. "Матэрыялы ў гэтай галіне можа сабраць перш за ўсё той, хто з гэтым народам знаходзіўся амаль з дзяцінства, хто з ім зжыўся, заваяваў яго поўны давер і шчырасць, хто пранік у сферу пачуццяў і зразумеў механізм яго мыслення", – пісаў Ч. Пяткевіч. Вядома, што сам ён якраз і ўвасабляў сабой такое рэдкае шчаслівае выключэнне – і прадстаўніка народа і яго назіральніка адначасова. Сяляне, сярод якіх ён пражыў доўгія гады, лічылі яго за свайго чалавека, бо ён жыў аднолькавым з імі жыццём, гэтаксама, як і яны, зарабляў цяжкай працай на хлеб. Часта вяскоўцы запрашалі яго прымаць удзел у сямейных урачыстасцях. Ч. Пяткевіч на падставе апавяданняў, пачутых на іх, раскрыў аблічча палешука ў самых розных жыццёвых сітуацыях – вясёлых, сумных, анекдатычных. Якія сцэнкі, якія характеры ажываюць на старонках кнігі! Тут паўстае этычны светапогляд палешука, выяўляецца ацэнка розных чалавечых якасцей і ўчынкаў, раскрываюцца ўяўленні пра благое і добрае. Гэты раздзел – як разгорнуты тлумачальны слоўнік, дзе побач з азначэннем пэўнага абстрактнага паняцця, дзеяслова, прыметніка ва ўсёй мнагазначнасці іх выкарыстання ў розных кантэкстах прыведзены ілюстрацыі з жывой народнай гаворкі, якія падаюцца ці ў форме дыялога, ці прыказкамі, ці цэлымі апавяданнямі, ці песнямі.
Ці не найбольшае значэнне для фалькларыстыкі і фразеалогіі мае заключны раздзел манаграфіі "Духоўная культура Рэчыцкага Палесся", які ахоплівае 1933 нумары фальклорных твораў малых жанраў. Праводзячы класіфікацыю гэтых матэрыялаў, аўтар вылучыў кожную жанравую разнавіднасць пад асобнымі літарамі, і ўсе групы давялося абазначыць амаль усім алфавітам! Класіфікацыя парэміяграфічных жанраў Палесся, створаная Ч. Пяткевічам, наўрад ці мела да таго часу аналагі ў фалькларыстыцы любога народа. Нават далека не кожны спецыяліст-збіральнік здолеў бы выявіць такую масу паджанравых адгалінаванняў, убачыць адметнасць кожнай групы.
Найбольшая колькасць запісаў прыпадае, зразумела, на прыказкі і дасціпныя выразы (1250 нумароў), якія размешчаны ў алфавітным парадку заключаных у іх апорных слоў (часам вылучаецца не адно, а два апорныя словы, і некаторыя прыказкі можна сустрэць у розных месцах). Часта Пяткевіч раскрываў сэнс малазнаёмых выразаў (напрыклад, прыказку "Меншы грэх за тое, што ў рот, чымся за тое, што з роту" ён тлумачыў: "Лепш парушыць пост, чым счарніць бліжняга"; выраз "Ехаў нейкі раззявака, да заехаў аглобляю мне ў рот" – як "кпіны над уласнай няўважлівасцю"), прыводзіў польскі адпаведнік, адзначаў варыянты, што трапляліся ў зборах іншых фалькларыстаў.
Сукупнасць народных прыказак і прымавак, у якіх адбіўся шматвяковы вопыт чалавечых назіранняў, выглядае як збор законаў сялянскай этыкі і маралі. Прыказка здольна падказаць у любым здарэнні, даць трапную ацэнку розным абставінам і ўчынкам: "Дай дзіцяці волю, то сам пойдзеш у няволю", "Хто топіцца, той і за вострую касу схопіцца", "Саромеючыся жонкі, дзяцей не мець", "У свінушніку жыве, да хоча кашляць папанску", "Не будзь вельмі горкі, бо пераплююць, і не будзь вельмі салодкі, бо пераклююць (пераліжуць)". Трэба адзначыць, што шмат матэрыялу з адзначанага Пяткевічам бытавала ў выключна вузкім рэгіёне і фактычна не мела варыянтаў у іншых фальклорных выданнях. Выкарыстанне яго ў манаграфіі ўзвысіла яе каштоўнасць і значна ўзбагаціла ўяўленні пра цікавейшы жанр беларускай вуснай творчасці. Сярод ужытых упершыню народных выказванняў можна вылучыць наступныя: "Гаворыць, як спявае, а робіць, як у разбіты чаун бразкае", "Хто ў пятроўку сена не косіць, той зімою ў сабак просіць", "Разумных дзесяці варагоў не так бойся, як аднаго дурнога друга" і інш.
Акрамя прыказак і дасціпных выразаў у настунныя раздзелы Пяткевіч вынес такія жанравыя разнавіднасці, як благаславенні і пажаданні, тосты, вітанні нры рабоце (напрыклад, таму, хто доіць карову – "Дай, божа, так багата, як вады", а таму, хто выдзёўбвае вулей – "Дай, божа, паўнюсенька, як вока"), прывітанні, развітанні, падзякі ("Дзякую! Няхай бог дасць, штоб вы век давалі, а самі ніколі не прасілі"), просьбы і мальбы, адмаўленні, нараканні, папрокі, кпіны ("Дармаед ты! 3 цябе такая карысць; як з таго быка, што ні коўны, ні малака"), урыўкі дыялогаў, пагрозы, зняважлівыя выкрыкі, лаянка і выдумлянкі, каламбуры, адказы, жарцікі, выкрыкі і недагаворы. Шырока пададзены праклёны. Побач са злосцю на крыўдзіцеля ("Набрахаў на мяне, штоб ты анямеў да канца веку", "Штоб табе і стыламу аддыху не было", "Штоб табе баржджэй лоб забрылі") у праклёнах можа панаваць і незласлівая інтанацыя. Вылучаны таксама праклёны на жывёл і сацыяльныя. Цікавасць уяўляюць мянушкі людзей, частак чалавечага цела (напрыклад, барада – дзяркач, мачалка; язык - лізняк, лепятун).
У кнізе Ч. Пяткевіча шырэй, чым ва ўсіх папярэднікаў-фалькларыстаў, пададзены ўзоры пераймання галасоў жывёл і механічных гукаў. Найбольш уражваюць падслуханыя чуйным вухам галасы птушак. Вось цецярук: "Твой парабак у майго парабка ўкраў тапарок! Няхай твой парабак майму парабку аддасць тапарок – чы чуеш?" Вось дрозд: "Цімох! Захаваўся ў мох, да не захаваў ног, ото ж дам кіем, кіем, мах, мах! Па нагах, па нагах!" Вось шчабеча ластаўка, вярнуўшыся з выраю: "Перапілі, пераелі, пералушчылі, пакінулі гумна поўны, а засталі пустыя". Крытыкуючы работу гаспадара – "Паехаў мужык на ніўку, узяў хлеба скарынку, а як едзе, дак і скрыпіць". Механічныя гукі добра паказаны ў імітацыі пераліваў царкоўных званоў.
Завяршае том невялікая падборка загадак, сярод якіх сустракаюцца таксама не запісаныя нікім да таго часу ўзоры: "Ідзе баба на кут, цягне дзеда за пуп" (дзверы), "Круць-верць, у чарапочку смерць" (вугор), "Людзей гукае, а сам у цэркву не заглядае" (звон).
Чэслаў Пяткевіч памёр 10 кастрычніка 1936 года. Не ўсе яго працы мелі шчаслівы лес. "Духоўная культура Рэчыцкага Палесся", хоць і пасмяротна, але была выдадзена і такім чынам засталася захаваная для гісторыі. Рукапіс жа 3-й часткі яго збораў па Рэчыцкім Палессі, у якой асвятляліся пытанні грамадскай культуры, знаходзіўся пэўны час у касе імя Юзафа Мяноўскага ў Варшаве. Сёння сляды гэтай працы страчаны. Мяркуецца, што яна беззваротна загінула ў агні 2-й сусветнай вайны.
Пяткевіч не пісаў для сваіх кніг заключэнняў, не рабіў у іх абагульняючых вывадаў – надта позна прыйшоў у навуку, каб фарміравацца як тэарэтык. Але тая бяспрыкладная па вычарпальнасці інфармацыя ў галіне народнага побыту і культуры Палесся, якая была сабрана ў яго манаграфіях і артыкулах, забяспечыла яму трывалую пасмяротную славу і ўдзячнасць нашчадкаў.
Спасылкі:
1 Pietkiewicz Cz. Polesie Rzeczyckie: Materjaly etnograficzne. Cz. 1. Kultura materjalna. Z 291 rysunkami w tekscie. Krakow, 1928 (Prace Komisji etnograficznej Polskiej Akademji Umiejetnosci; № 7).
2 Pamietnik Warszawski. 1931. Zesz. 2. S. 34-49; zesz. 3. S. 78-89.
3 Wiadomosci Ludoznawcze. 1933. Zesz. 1-2. S. 14-21.
4 Pietkiewicz Cz. Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego: Materjaly etnograficzne. Warszawa, 1938.
5 Lud. 1931. T. 30, zesz. 1 - 2, ser. 2. S. 14-35.
Уладзімір Васілевіч
Далей |
