Святлана Вяргеенка,
          к. ф. н.

                                                                                                                    ЗАМОВЫ ХОЙНІЦКАГА КРАЮ
       Ва ўяўленні сучасніка замовы асацыіруюцца з нечым застыглым, акамянелым, пра што сведчаць устойлівасць кампазіцыі і мастацка-вобразных сродкаў, стэрэатыпнасць традыцыйнасць тэматычнага складу. Аднак гэтыя ўяўленні справядлівыя хіба часткова. На працягу тысячагоддзяў, з першых крокаў чалавека на шляху цывілізацыі і да новага часу творцы замоў не выходзілі за межы строга рэгламентаванага кола тэм і вобразаў. Знаёмства з творамі замоўнага жанру розных рэгіёнаў дазваляе ўбачыць адны і тыя ж паэтычныя прыёмы, падобныя матывы і вобразы-сімвалы, што дае падставы сцвярджаць факт самабытнасці гэтага віду мастацтва.
     З моманту свайго ўзнікнення замоўныя словы прамаўляліся ўсімі членамі чалавечай грамады, якая, напрыклад, збіралася на паляванне. З цягам часу захавальнікамі і актыўнымі замаўляльнікамі становяцца асобныя людзі – прафесіяналы (“пасвячоныя”), а яшчэ пазней – тыя “бабкі-шаптухі”, “чарадзейкі”, “калдуны”, якія ведалі на памяць дзесяткі замоў розных тэматычных груп (гаспадарчыя, сямейна-бытавыя (асабліва любоўныя – прысушкі і адсушкі), сацыяльныя, але найбольш – лекавыя), што перадаваліся ў спадчыну. Адзначым, што творы замоўнага жанру характарызаваліся пэўным наборам традыцыйных сродкаў і прыёмаў, якія ад аднаго пакалення творцаў пераходзілі да наступнага: гэта разнастайныя формулы-паўторы, якія выкарыстоўваліся для апісання падобных сітуацый або тых, што дакладна паўтараліся (“…ссылаю (скулу – С.В.) на ніцыя лозы, на белыя бярозы, на цёмныя ляса, на крутыя берага, на жолтыя пяска” – в. Веляцін; “…нясіце (ляк – С.В.) на мхі, на балоты, на крутыя горы, дзе вецер не вее і людзі не ходзяць…” – в. Вялікі Бор; “… я цябе (гора – С.В.) адсылаю на ніцыя лозы, на белыя бярозы, на сіняе мора” – в. Казялужжа; або “… прыстрэк угавараці падуманы, пагаданы, прымоўлены, прыгавораны, ветраны, мужчынскі, жаночы, дзявочы, хлапочы” – в. Судкоў; “зляк … гусіны, курыны, парабочы, жаночы, жыдоўскі, цыганскі” – в. Веляцін; “… урокі, прыстрэкі падуманыя, з ветру надуваныя, хлапоцкія, жаноцкія, дзявоцкія” – в. Віць), пастаянныя эпітэты (сіняе мора, залатое крэсла, чыстае поле, белая бяроза, бел-гаруч камень, слова крэпкае, жоўтыя пяскі, ніцыя лозы, топкія балоты і г.д.), рыфма і рытм (“Першым разам, божым (добрым) часам, ранняю зарою, добраю парою…”; “Госпаду Богу памалюся, святой Прачыстай пакланюся…”; “Пчолы раяцца, пчолы пладзяцца, пчолы смірацца” і г.д.). Названыя сродкі мастацкай выразнасці з’яўляюцца найбольш характэрнымі для сакральных замоўных тэкстаў.
     У сучасных запісах замоў пераважаюць мікратэксты (у хойніцкай калекцыі больш за 72 %), але і сярод іх мы назіраем пэўныя структурныя адрозненні: прысутнічаюць творы з адкрытай сінтаксічнай структурай і замоўныя формулы, утвораныя на аснове параўнання ці супрацьпастаўлення.
     Першыя – найбольш элементарныя. Гэта часта адзін сказ, які змяшчае матывы просьбы, пагрозы ці адсылкі хваробы (“Грыжа-грыжа, я цябе грызу. У цябе адзін зуб, а ў мяне сем, я цябе з’ем”; “Вятла-вятла, забяры сваю глоць, а калі не возьмеш, мы яе заглодзім з каранямі. Амінь. Амінь. Амінь” – в. Храпкаў; “… йокалка-йокалка, выйдзі за вароты, каго ўстрэціш – таму ў рот” – г. Хойнікі; “… на мядзведзю еду, вужом паганяю, усім сваім врагам зубы замыкаю. Святы Давід за мной весь” – в. Вялікі Бор). Можна з пэўнай доляй упэўненасці сцвярджаць, што менавіта такія творы самыя старажытныя: яны нескладаныя па структуры, лёгка запамінаюцца і выказваюць самую сутнасць.
     Сучасны стан бытавання замоў у Хойніцкім раёне у агульных рысах мала чым адрозніваецца ад іншых раёнаў Гомельшчыны. Сярод запісаных намі тэкстаў падчас экспедыцый (калектыўных і індывідуальных) 71,05 % лекавых, 10,52 % гаспадарчых, 9,64 % сацыяльна-бытавых і па 4,38 % ахоўных і любоўных.
     У тэматычнай групе лекавых замоў пераважаюць наступныя: “Ад крывацёку” (“Кроў замаўляць”), “Ад прыстрэку” (“Супраць уроку”, “Ад уроку”, “З урокаў”, “Нарадка-порча”), “Ад удару” (“Удар”, “Ад звіху, удару”, “Звіх, удар”), “Ад зубнога болю” (“Ад зубоў”, “Зубы лячыць”) і “Ад залатніка” (“Ад грыжы”, “Ад грыжы-кілы”, “Залатнік”, “Ад жывата”), “Ад спуду” (Ад ляку”, “Ад зляку”), “Ад рожы” (“Ад ядрасці або рожу спальваць”), “Ад скулы” (“Ад залатухі”), “Ад ліхаманкі” (“От лихорадки”). У хойніцкай калекцыі замоў сустракаюцца тэксты “На добрыя роды”, “На захаванне плода”, “Ад всех чар”, “Ад валасня”, “Вогнік”, “От пьянства”, “Для зренія”, “Ад пераходу”, “Желудок, печень, почкі”, “Бронхі, лёгкіе”, Головная боль”, “Ад радзімца”, “Ад царапіны”, “Ад шпораў”.
      Гаспадарчая тэматыка ў асноўным прадстаўлена магічнымі формуламі, скіраванымі на захаванне хатняй жывёлы, у прыватнасці каровы. У межах гэтай тэматычнай групы зафіксаваны тэксты, закліканыя абараніць жывёлу ад суроку (“Ад уроку жывёлы”, “Каб абараніць сваю карову”, “От поддзелок корове”); павялічыць надой малака (“Каб было больш малака”, “Як карова не дае малака”, “Як прападзе малако ў каровы”), забяспечыць якасны выпас (“Пры выгане жывёлы на пасбішча”, “Пры выгане скаціны”). Гаспадары не абыходзілі ўвагай свіней (“Свіней закармліваць”) і пчол (“Для пчол”). Клапаціліся на Хойнікшчыне і пра ўдалае паляванне (“Паляўнічая”).
      Сацыяльна-бытавая група прадстаўлена замовамі, якія павінны былі забяспечыць поспех у судзе (“Ідці на суд”, “Ад суда”, “На поспех у судзе”), абараніць хлопца, які ідзе ў войска (Як хлопец ідзе ў армію”, “Салдацкая”). Чыталіся замовы, калі ідзеш у дом жаніха (“Как вхадзіць у дом жаніха”), калі ідзеш гуляць (“Еслі ідзешь на гульню”), перад дарогай (“У дарогу”), каб усё было добра.
      Ад Мятліцкай Васілісы Васільеўны, 1939 г.н. быў запісаны цыкл замоў, які складаецца з 16 магічных тэкстаў, у асноўным лекавых. Толькі адна замова з гэтага цыкла адносіцца да сацыяльна-бытавых – “Ад врагоў”. Як паведаміла інфарматар, гэтыя замовы трэба было гаварыць у пэўным парадку. Пачынаецца цыкл з малітвы “Отча наш...”. Першыя сем тэкстаў (“Отча наш...”, “Нарадка-порча”, “След-нарадка”, “Ад ворагаў (на соль)”, “З урокаў”, “Зляк-іспуг”, “Удар”) прагаворваюцца па тры разы. “Калі абнаружыла не тое ў якой-небудзь з етых первых замоў, тады яе (у якой адчула) яшчэ тры разы гаворыш, і так покуль не будзе чыста ў ёй”. Астатнія замовы (“Малітва-яд (лячыць на кроў)”, “Малітва-вужаў яд (лячыць печань, жэлудак, почкі)”, “Вецер-прастуда (лячыць бронхі, лёгкія)”, “Залатнік”, “Галаўная боль”, “Грызь, параліч, звіх”, “Скула-залатуха”, “Скула-рожа”, “Дзецкая балезнь”) прагаворваюцца па аднаму разу. Інфарматар упэўнена, што ўсё гэта неабходна рабіць для таго, каб паглядзець (адчуць), якую харобу лячыць: “Калі ж найшла балезнь з етых замоў, тады гаворыш (на якой найшла) яе яшчэ тры разы і так, пакуль не вылечыш. Інагда прыходзіць такі бальны чалавек, што без сіл устаеш, усю энергію траціш”. Час, у які прамаўлялася большасць замоў, не адыгрываў вялікай ролі: “Прамаўляліся яны, калі трэба было людзям, вось тады і прамаўляліся. Няважна ў які час. Вось толькі венерычаскія балезні лячылі на маладзік”. А месца і роля прадметаў-апатрапеяў былі дакладна вызначаны: “Лячыць людзей нада перад іконай з запалінай свечкай. Таксама нужна даць іконку чалавеку, які лечыцца, каб ён прасіў Бога прасціць яго за свае грахі”. Абавязкова трэба было хрысціцца. Замовы названага цыкла ахопліваюць розныя захворванні. Нават, каб вылечыць звіх і удар прапануюцца розныя тэксты. Замова, скіраваная на пазбаўленне ад звіху, таксама выкарыстоўваецца пры лячэнні грыжы і паралічу. У замовах, што гучаць у пачатку, выгаворваюцца захворванні, паходжанне якіх невядомае: “нарядку-подделку подуманную, подтешную, подстреленую, следную, встрешную, подкладную, знающую и незнающую”, “пристречное, подзлячное, подмешное” і г. д.
    Асноўным дзеяннем у лекавых замовах з’яўляецца знішчэнне захворвання. Яно адбываецца праз адсыланне на непрывабныя мясціны: “долы, даліны”, “на сметніцу, на талкавішча, з талкавішча на кладбішча”, “на чарота-балота”, “на ніцыя лозы”, “за сіняе мора, за жоўтыя пяскі”, “в чістые поля, в сініе моря”, “на цёмны лес, на колас, на крутую гару”, “в темные леса, где люди не ходят и кони не бродят, и птицы не летают; на быструю воду, по которой люди не ездят; на буйные ветры, что по дальности ходят; к лихому человеку, который на (имя) лихо думает, … который добра не сделает”, “... у гразі тапучай, у балоце зыбучым”, “на лясы, на балоты, на горныя воды”, “на дубішча”, “сярод цёмных лясоў, крутых берагоў, сыпучых пяскоў, дзе людзі не ходзяць, пціцы не лятаюць”, “дзе сабакі не брахалі, пеўні не спявалі, дзе сонца не свяціла, луна ніколі”; адсыланне з частак цела: “жылаў, мозжыл, касці, суставаў, пазванкоў”, “з жыл, з паджыл, з кагцей, з чуткіх вушэй, з чырвонай крыві, з жоўтай касці, з буйнай галавы, з румянага твару, з русага валаска, з шчырага сэрца, з белага цельца”, “з жыл і пальцаў, і пажыл, з усякіх сустаўцаў”, “з касцей, з машчэй, з гарачай крові, з буйнай галавы, з белай грудзі, з рук, з ног, з усіх жыл і суставаў і ўсяго цела яе (яго)”, “з касцей, машчэй і жыл, потым з румянага ліца, шчырага сэрца”. Дапамогу ў знішчэнні аказваюць боскія сілы: божая Маці, Гасподзь Бог, святой “Нікалай угоднік”, Пётр, Павел, Ілля, святой “Логвін сотнік”, апостал; язычніцкія дзеючыя персанажы: “тры дзявіцы (божыя памашніцы Арына, Марына, Кацярына)”, “вада-царыца”; расліны: “вішню адсякаем, ... боль адхінаем”, “роза прынялася, кроў сунялася”; птушкі: “арлы дзюбамі ісклевалі, лапамі зграбалі, крыламі змахалі, панеслі за сіняе мора, за цёмныя лясы, на зялёныя балоты, палажылі на купіну, лапамі разграбалі, крыламі размахалі, дзюбамі расклявалі...”. Захворванне, як сведчаць тэксты, можна таксама знішчыць праз зашыванне (“раны зашывае”), разліванне (“ваду разліла, кроў суняла”), разбурэнне (“разруш гора, калдаўство, чарадзейства, завісць, нянавісць, здзелкі, зглаз”), змазванне (“памазаці раны параскіданыя...”), змяншэнне (“прыступі і памажы, і на макава зёрнышко раскаці”), праз пагрозу (“а калі не пойдзеце, я к вам прыду з косамі, з тапарамі, з добрымі малайцамі. І я вас пакашу, парублю і ў груд складу, і спалю, і попел разадзьму”), словам (“ядрасць угаваралі”, “гавару, выгаварую...”, “выгаварую, вымаўляю...”), з дапамогай прадмета, які рэжа, коле (“бери меч и отруби им всем головы, чтобы они не вредили рабу божьему (имя)”), крыжом (“крест от всякіх сабак, от всякіх волков, от всякіх злых людзей”). Каб пазбавіцца ад некаторых захворванняў (напрыклад, ад залатніка, звіху, удару) неабходна ўзнавіць парушаную цэласнасць (“косць на косць настаўляй”), паставіць на месца (“стань на сваім месцячку, на залатым крэслечку”, “цябе мамка парадзіла і на залатое крэслечка пасадзіла, зарою падперазала, табе местачка ўказала”). Каб пазбегнуць шкоднага ўздзеяння захворвання, ствараюць ахову (“малітваю пакрываюся, звёздамі асыпаюся, ... крестом баранюся...”), даюць работу (“начніцы-сестрыцы, даю вам работу: проса товчіце, мак счітайце... Даю вам 12 верацён. Позавчора пралі, а вчера моталі, а цеперь тчіце, прімыкайце...”), пазбягаюць сяброўскіх адносінаў (“як гэтым старыкам умесці не схадзіцца, за цесовымі сталамі не садзіцца, з сярэбраных кубачкаў віна не піць, з залатых тарэлак не есці...”). Некаторыя сюжэтныя тэмы пабудаваны на немагчымасці дзеяння (“у жываце не хадзіць і гора не тварыць”, “тут табе не стаяці, косці не ламаці, в лайно не падаці, бакоў не закладаці, в спіну не ўварачаці...”, “тут табе не стаяці, бакоў не распіраці, пад сэрца не падлягаці, па жывату не хадзіць, варот не закрываць, пад грудзі не падпіраць, крыві не бушаваць”, “тут не бываць, белай касці не ламаць, краснай крыві не сушыць, сіняй жылы не пароць...”, “цебе тут не быць, цебе тут не жыць, касцей не ламаць, суставов не гнаць”, “стань, кроў, уранні, как вада ў Іардане...”), немагчымасці прарастання (“... кроў замаўлялі, вішанькай засыпалі. Вішанька не ўзашла, кроў не пайшла”, “пясок не ўзойдзець – кроў не пойдзець”), на неадчуванні болю (“у іх зубы не балят...”, “не баляць у мяне зубы, не шчыпле шчокі, не ломіць касці”).
      Замовы Хойніцкага раёна характарызуюцца разнастайнасцю замоўных матываў. Адзначым, што пад замоўным матывам варта разумець змястоўную, семантычна завершаную адзінку тэксту, элемент, які выконвае сюжэта- (утварае комплекс узаемазвязаных і ўзаемаабумоўленых матываў, пад гэтым комплексам матываў разумеецца сюжэт) і структураўтваральную (утварае пэўныя кампазіцыйныя часткі твора) функцыі. Як адносна самастойны фрагмент твора матыў мае пэўную структуру (суб’ект, яго дзеянне, аб’ект, на які накіравана дзеянне суб’екта і іншыя акалічнасці), кампаненты якой выяўляюць здольнасць да дэталізацыі, чым і абумоўлена ступень канкрэтызацыі матыву на ўзроўнях субматыву (канкрэтнай рэалізацыі матыву на суб’ектным, прэдыкатным, аб’ектным або акалічнасным сэнсавых узроўнях) і мікраматыву (вышэйшай ступені канкрэтызацыі субматыву на тых жа або іншых сэнсавых узроўнях). Да апавядальных элементаў Ул. Кляус адносіць персанаж, яго дзеянні, месца дзеяння і аб’ект дзеяння. Разам з тым, разглядаючы персанажы замоўных тэкстаў, ён умоўна падзяляе іх на 7 груп: хрысціянскія і язычніцкія персанажы, хваробы, персанажы расліннага і жывёльнага свету, свяцілы (нябесныя целы), стыхіі і з’явы прыроды, персанажы-прадметы і персанажы “рэальнага свету” [1, с. 79]. Але, на нашу думку, персанажы жывёльнага (воран, змяя, куры, арол і г.д.), расліннага свету (дуб, бяроза, асіна, лекавыя травы і проста трава і г.д.), з’явы прыроды і стыхіі, свяцілы (месяц, зоры, сонца, вецер, маланка і г.д.), побытавыя прадметы (верацяно, качарга, печ, кніга і г.д.), антрапаморфныя вобразы (рукі, ногі, галава і г.д.), а таксама вобразы людзей (тры калекі, дзевіцы, “жэншчыны” і г.д.) носяць яскрава выражаны амбівалентны характар, адлюстроўваюць як язычніцкі, так і хрысціянскі светапогляд, з’яўляюцца вобразамі рэальнага свету. У разглядаемай калекцыі мы сустрэліся з рэдкім выпадкам амбівалентнасці вобраза Хрыста, якому надаюцца ўласцівасці знахара-шаптуна: “Ішоў Ісус Хрыстос чэраз яры мост, нёс на плячэ мячэ і парубаў сабе плячэ. Начаў шаптаць-гаварыць, каб кроў не ішлі і рана зажыла” (в. Судкоў). У замове “Крыксы” (в. Судкоў), знахар (рэальны персанаж) звяртаецца да зор-зараніц, родных сястрыц (яскравы сімбіёз яэычніцкіх і рэальных вобразаў. Тут яшчэ на рэальнага чалавека – знахара – накладваецца міфічны вобраз) з просьбай забраць “крыксы, плаксы” (персаніфікаваныя хваробы). “Куры крычаць, вяляць спаць і маўчаць” – рэальным птушкам надаюцца міфічныя ўласцівасці. У замове “Замаўляць кроў” (в. Клівы) “баба ішла гарою, несла глёк з вадою, спатыкнулася, упала, глёк разбіла, ваду разліла” – падаецца жыццёва верагодная карціна, аднак на гэтыя рэальныя вобразы накладваюцца звышнатуральныя ўласцівасці: разліўшы ваду, “баба” суняла кроў. У замове “Ад залатніка” (в. Пагоннае) залатнік (у язычніцкім уяўленні персаніфікаваная хвароба) называецца “божым чалавечкам” (хрысціянскі эквівалент наймення). Варта адзначыць, што большасць такіх замоў пачынаецца малітоўным зачынам: “... Госпаду Богу памалюся, Прачыстай Мацеры пакланюся”. Такіх прыкладаў можна прывесці шмат, таму часам немагчыма катэгарычна аднесці пэўны вобраз да той ці іншай групы. Зыходзячы з гэтага, мы прапануем тры найбольш выразна акрэсленыя групы: хрысціянскія, язычніцкія і рэальныя персанажы.
      Найбольш распаўсюджаным персанажам у замовах Хойніцкага раёна з’яўляецца замаўляльнік. Перад тым як пачаць працэс лекавання, гэты персанаж выконвае найбольш папулярнае дзеянне: ён моліцца Госпаду Богу і кланяецца божай Маці. Гэтыя дзеянні складаюць аснову самага папулярнага зачыну: “Першым разам, лепшым часам Госпаду Богу памалюся, святой Прачыстай Мацеры пакланюся”. Акрамя гэтага, ён устае “да ўсходу сонца, благаслаўляецца і, перахрысціўшыся, выходзіць “з дзвярэй, з варот у вароты, пад усходнюю сторану, у чыста поле”. Нельга не пагадзіцца з меркаваннем Ул. Кляуса аб тым, што гэтыя дзеянні сведчаць аб прыналежнасці таго, хто замаўляе, да чалавечага свету [1, с. 85]. Аднак далей замаўляльнік накіроўваецца да “акіян-мора, на свет божы востраў”, на якім ляжыць “Алтар-камень, а на камяні стаіць Мацяр Прачыстая Багародзіца…”. Тым самым ён далучаеццца да свету міфічных істот. У тым выпадку, калі замаўляльнік не можа справіцца сам, ён звяртаецца за дапамогай да іншых персанажаў: “Сама я прыступаю, Госпада Бога і Прачыстую Маці на помач прызываю…”. Гэта, перш за ўсё зварот з просьбай да божай Маці (“святая Прачыстая Маць божая, прыступі, дапамажы”, “Прашу і малю, Прачыстая божая Мацяр, шчыра сваімі горкімі слязьмі…”), Госпада Бога (“Прыступі, Госпадзі, памажы”), да святых (“Святой Нікалай угоднік, …разруш гора, калдаўство, чарадзейства, завісць…”, “Святой Логвин сотник, яви скорую помощь твою, исцели от тяжкого недугу…”), да ангелаў-храніцелей (“Ангелы-храніцелі, беражыцелі, беражыце маю душэчку с вечера да поўначі, с поўначі до свету”), да дзявіц (“Вы, дзявіцы, божыя памашніцы, памагаяце вы Богу Ісусу Хрысту, памажыце мне прыстрэк угавараці…”), да зор (зары) (“Зоры-зараніцы, родныя сястрыцы, вазьміце (імя) крыксы, плаксы, па далах панясіце, у калыску сну прынясіце…”, “Вялікая зара-заранічка, хвораму памочнічка, стань на помач, на ратунак…”), да месяца (“Месяц, месяц малады, у цябе рог залаты, ты ўвесь свет абайдзі, мне пару найдзі…”), да хваробы (“Залатнік, залатнічку, добры чалавечку, ідзі на сваё местачка, на залатое крэслечка… Я цябе ўпрашаю, угавараю, на чарота-балота пасылаю…”, “Волас ты, волас, я цябе ўпрашаю, я цябе ўгаварую, на цёмны лес пасылаю”). У некаторых выпадках просьба гучыць як загад: “Исак, бери меч и отруби им всем головы, чтобы они не вредили рабу божьему (имя)”, “Залатнік, залатнік, стань на места, на залатом крэсле”, “Грыжа, грыжа, не грызі косці ўнутры раднога жывата і не вазврашчайся нікагда”, “Булат, прэч, адстань, а ты, кроў, цячы перастань”, “Стань, кроў, уранні, як вада ў Іардане…”, “Удар, удар, выйдзі з касці малой ды вялікай, з суставаў і з ліца”, “Хмель и вино… выходите на быструю воду, … пойдите на буйные ветры, привяжитесь к лихому человеку…”). Апатрапеямі для замаўляльніка з’яўляюцца малітва, крыж, зоры: “… Малітваю пакрываюся, звёздамі асыпаюся, … крестом баранюся…”.
      Здольнасці замаўляльніка “даваць работу” захворванню (начніцы-сястрыцы, даю вам работу: проса таўчіце, мак счітайце... Даю вам 12 верацён. Позаўчора пралі, а вчера моталі, а цеперь тчіце, прімыкайце, мойго дзіцяткі не чапайце...”), сунімаць боль (“звіх угавараю, калючыя, балючыя болі сунімаю”), у тым ліку і з дапамогай раслін (“вішню адсякаем, к сырой зямлі пакідаем, ад косці боль адхінаем...”) даюць магчымасць аднесці гэту асобу да свету язычніцкіх персанажаў.
      Сярод “чалавечых” вобразаў у тэкстах сустракаюцца “тры дзявіцы”, “дзевіца”, “тры сястрычкі”, “тры пані”, “бабы”, “тры калекі” і інш., дзеянні якіх разнастайныя. Матыў “Персанаж зашывае раны” ўтварае сюжэтную сітуацыю ў замовах “Ад крывацёку” (пад сюжэтнай сітуацыяй разумеецца прысутнасць у тэксце персанажа, яго дзеяння, месца дзеяння, аб’екта дзеяння [1, с. 12]. У большасці такіх тэкстаў – гэта жаночы персанаж: “тры дзявіцы”, “красна дзевіца (швяя-масцярыца)”. Раны зашывае таксама і воран. Названыя персанажы звычайна выкарыстоўваюць шаўковую нітку і булатную (або залатую) іголку. Мора з’яўляецца асноўным месцам дзеяння гэтых персанажаў і праз яго ляціць воран, а жаночыя персанажы сядзяць або на камні Алатыры, або на дамавіне, што знаходзяцца “на моры, на акіяне, на востраве на Буяне”. На гэтым жа месцы знаходзіцца “дзевіца”, якая “прыдувае залатуху”. У замовах, напрыклад, “Ад прыстрэку” і “Ад зляку” “на сінім моры стаяць каморы, у якіх тры пані. Адна з іх сталы засцілае, другая – кубкі налівае, а трэцяя – “прыстрэкі і ўрокі”, “зляк” (адпаведна) угаварае”.
     Месцам дзеяння жаночых персанажаў у некаторых замоўных тэкстах з’яўляецца поле, на якім знаходзяцца дрэвы, пад якімі “на прэстоле” тры дзявіцы дапамагаюць замаўляльніку пазбавіць хворага ад прыстрэку.
     У адрозненне ад вышэйпрыведзеных прыкладаў, дзе жаночы персанаж прымае непасрэдны ўдзел у пазбаўленні чалавека ад хваробы, у замове “Ад валасня”, запісанай у в. Судкова “дзеўкі” чакаюць хваробу на крутой гары, куды яе адпраўляе замаўляльнік: “Пасылаю я цябе, волас, на крутую гару, там дзеўкі гуляюць, сталы засцілаюць, віном чары наліваюць, цябе ў госці дажыдаюць”. У замоўным тэксце “Вогнік загаварываць”, запісаным ад гэтага ж інфарматара, галоўным дзеючым персанажам, які дапамагае пазбавіцца ад захворвання, з’яўляецца дзед. Захворванне “вогнік” найбольш блізкае па семантыцы да слова “агонь”. Лічылася, што “на агонь нельга пляваць – на губах будзе вогнік”. Таму і ў замовах гэтай тэматычнай падгрупы агонь з’яўляецца як непасрэдна, так і праз вынік свайго ўздзеяння. У нашым выпадку гэты вобраз мае апасродкаваны выгляд: “Ішоў дзед гарэлы гарэлым мостам да гарэлай бабы папрасіці масла памазаці раны...”.
     Адметнымі з’яўляюцца замовы “Ад крывацёку”, запісаныя ад Белаш Еўдакіі Сяргееўны, 1918 г.н. з в. Дворышча Хойніцкага р-на. У адным з тэкстаў тры дзевіцы “секлі, рубалі, кроў замаўлялі”. Гэтыя дзеянні больш уласцівы для мужчынскіх персанажаў. Сустракаюцца і “тры калекі”, якія выконваюць падобныя дзеянні ў замовах, запісаных у вв. Судкоў, Слабажанка.
     Вобраз “жэншчыны” (нягледзячы на яго амбівалентнасць), які сустрэўся ў замове “От лихорадки” (г. Хойнікі), мэтазгодна аднесці да язычніцкіх персанажаў. Як лічыць Т. Шчапанская, “ліхаманкі – звычайна старухі, страшэнныя, абарваныя – увасабленне акрэатыўнасці” [6, с. 170]. У замове ліхаманка мае выгляд басаногай, касаглазай, касматай жанчыны (іх у тэкстах – 71), яны (ліхаманкі) жывуць “за высокімі гарамі, за дзікімі лозамі, за сінім морам”. У тэксце, запісаным у г. Хойнікі ад Еўжанка Любові Аляксандраўны, 1930 г.н., ліхаманка адганяецца, магчыма, на сваё месца жыхарства: “за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае пустое царства”. Т. Шчапанская сцвярджае, што, па павер’ях, павышаная небяспечнасць “урокаў” і “прызораў” ідзе ад прадстаўнікоў некаторых полаўзроставых груп (старыя, сівыя, дзеўкі-доўгавалоскі, векавухі, чарнічкі, чарнаўкі, мужыкі-чарняцы), “усё гэта катэгорыі, выключаныя з сферы чалавечага ўзнаўлення – акрэатыўныя катэгорыі” [6, с. 166-167]. Як вынікае з тэксту замовы “Ад спуду”, запісанай ад таго ж інфарматара, усе “хіткі, прыткі, хваробы, шупеціцы, спуды, перапалохі” ўзнікаюць “ад бабкі-самакруткі, ад дзеўкі-пуставалоскі”. Аднак, каб пазбавіць дзіця ад іх шкоднага ўздзеяння, гэтыя захворванні адпраўляюцца “чорнаму, рудому, чырвонаму. Чырвонаму ў адно вока солі, у другое – пяску”. Людзі, антрапалагічныя асаблівасці якіх адрозніваліся ад мясцовай нормы, адносіліся да найбольш шкаданоснай катэгорыі [6, с. 167].
      Антрапаморфныя вобразы захворванняў займаюць адно з асноўных месцаў у мясцовай замоўнай традыцыі. Да жаночых вобразаў адносяцца таксама і “начніцы”, звычайна гэта сёстры, якім даручана работа: спачатку трэба лічыць мак, а потым яшчэ прасці “дванаццаццю верацёнамі” (г. Хойнікі).
     Амаль усе захворванні характарызуюцца вялікай колькасцю эпітэтаў, пры дапамозе якіх выражаецца спосаб насылання хваробы (“урочныя, прыгаворныя (прыгаворчывыя, прымаўляныя, намоўныя), нагаданыя, прыдумчывыя, прыстрэшныя, прысмешныя, падзіўныя, паглядныя, ветраныя (з ветра), вадзяныя (з вады), земляныя, з агня, спужаныя, зляканыя, аручыя, пяручыя”); час (“утранія (ранішнія), паўутранія, дзённыя, полудзённыя, паўпаўдняныя, вячэрнія, павячэрнія, начныя, паўпаўночныя, полуночныя”); месца, дзе хвароба лакалізуецца (“бакавыя, гарлавыя, цемянныя, імянныя, нутраныя”); а таксама ўказваюцца суб’екты, ад якіх гэта хвароба, магчыма, магла прыйсці (“мужчынскія, жаночыя, дзявочыя, хлапочыя, парабочыя, курыныя, гусяныя, качыныя, кацячыя, сабачыя, конскія, жарабячыя, варанячыя, свіныя, авечыя, вераб’іныя”). Пры апісанні скулы, выкарыстоўваюцца здвоеныя назоўнікі: “скула-падбойніца, скула-ветраніца, скула-прыстрэтніца, скула-падумніца, скула-залатуха, скула-саладуха”, “скула-скулавіца, мурава-муравіца, касцяна-касцяніца, рожа-ражавіца, сіня-сінявіца, норма-нармавіца, красна-красавіца, бела-белявіца”.
      З хрысціянскіх персанажаў у замоўных тэкстах Хойніцкага раёна дзейнічаюць Ісус Хрыстос, Божая Маці, анёлы, апосталы, Пётр, Павел, Ілья, “убогі Лазар”. Разнастайныя дзеянні выконвае Гасподзь Бог. Каб наблізіцца да простых людзей, ён “сходзіць з неба”, ідзе праз мост, праз “явароў двор” (“кіяком” папіраецца і назад не азіраецца), праз “Ярцаль”, па лузе (дзе знаходзіць тры ружы), едзе ракой. Усе гэтыя месцы можна лічыць мяжой, за якой пачынаецца “іншы свет”. (Напрыклад, “рака ... асэнсоўваецца як дарога ў іншы свет, які знаходзіцца на другім беразе або на востраве сярод мора” [5, с. 333]). З сабой Гасподзь Бог вядзе трох апосталаў, трох святых, якія ўзыходзяць на Сіянскую гару і просяць у яго дапамогі. Як асоба, якая надзелена звышнатуральнай сілай, ён адкрывае “прастол”, на якім стаіць, забірае боль і пасылае яго на “ніцыя лозы”; “угаварае” звіх, удар; састаўляе на месца “сустаўчыкі”. У замове “Спаць лажыцца” (г. Хойнікі) Ісус Хрыстос стаіць у дзвярах, а Божая Маці – у галавах. Яна ідзе за Госпадам Богам, просіць і моліць яго, ходзіць па сінему мору, стаіць на камні Алатыры, нясе залатыя ключы, каб адчыніць і зачыніць царскія вароты. Божая Маці здольна выгаворваць захворванні, “гасіць ятрась”, тушыць пажар. У замове “Ад ядрасці (або рожу спальваць)”, запісанай у в. Тунеўшчына, выразна прасочваецца амбівалентнасць вобраза Божай Маці: “Святая Прачыстая па полю хадзіла, зелле збірала, к ране прыкладала, расой пасыпала, струп намаляла, на рожу ўсылала”. Анёлы займаюць звычайнае для іх месца – каля акна, дзе яны з найбольшай карысцю здзяйсняюць сваю ахоўную функцыю. Каля акна звонку стаіць нячыстая сіла, якую адганяюць падчас прамаўлення замовы: “Атайдзіце, дзьявал, ад дома раба божага (імя), ад дзвярэй і акон, і ад усіх чатырох старон” (в. Дворышча). У замове “Ад звіху, удару” (в. Дворышча) анёлы прыляталі да царквы, якая стаяла на сінім моры, там яны чыталі кнігу і звіх-удар угаворвалі. Як бачым, вышэйпералічаныя хрысціянскія вобразы таксама амбівалентныя.
     Персанажамі ў лекавых замовах Хойнікшчыны з’яўляюцца і з’явы прыроды, і нябесныя свяцілы, якія ўспрымаюцца як персаніфікаваныя. Як слушна адзначаў А. Аксамітаў, “персаніфікацыя прыроды і прыродных сіл – вынік псіхалагічнай адаптацыі старажытнага чалавека да навакольнага свету, маральна-псіхалагічнае і духоўнае прыстасаванне свету да сябе. Асацыятыўнае збліжэнне знешняга свету са светам унутраным спрыялі фарміраванню спецыфічнага мастацкага прыёму – тлумачэнне бытавой сферы чалавека праз тлумачэнне прыроды і космасу” [7, с. 154]. Зварот да месяца абумоўлены верай старажытнага чалавека ў яго здольнасць абыйсці ўвесь свет. У замове “На сон” (в. Дворышча) ён асацыіруецца з асобай, якая выконвае ролю свата, таму да яго і звяртаюцца з просьбай, знайсці суджанага (ую) і паказаць яго (яе) у прарочым сне: “Месяц, месяц малады, у цябе рог залаты, ты ўвесь свет абыйдзі, мне пару знайдзі, з кім мне век векаваць, каб ва сне павідаць...”. Звычайна месяц з’яўляецца ў замовах ад зубнога болю. У гэтых тэкстах ён выступае як вобраз, звязаны з іншасветам: “Маладзік маладой, у цябе рог залатой. Ты па небу ходзіш, мёртвых бачыш...”.
      Вобраз ветру асацыіруецца з вобразам сейбіта. Зыходзячы з народных уяўленняў, па ветру можна наслаць захворванне. У замове “Ад крывацёку” (в. Дворышча) немагчымасць “прарастання пяску”, які пасеяны ветрам, суадносіцца са спыненнем крывацёку: “Пясок не ўзойдзець, кроў не пойдзець”.
      Спіс выкарыстаных крыніц:
1. Кляус, В.Л. Сюжетика заговорных текстов славян в сравнительном изучении. К постановке проблемы / В.Л. Кляус. – М. : ИМЛИ РАН, “Наследие”, 2000. – 192 с.
2. Словарь литературоведческих терминов / ред.-сост.: Л.И. Тимофеев, С.В. Тураев. – М. : “Просвещение”, 1974. – 509 с.
3. Советский энциклопедический словарь / гл. ред. А.М. Прохоров. – 3-е изд. – М. : Сов. Энциклопедия, 1985. – 1600 с., ил.
4. Таямніцы замоўнага слова. – Гомель : Беларускае Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1997. – 320 с.
5. Славянская мифология. Энциклопедический словарь – М. : Эллис Лак, 1995.
6. Щепанская, Т.Б. Культура дороги в русской мифоритуальной традиции ХІХ-ХХ вв. / Т.Б. Щепанская. – М. : “Индрик”, 2003. – 528 с.; ил.
7. Аксамітаў, А.С. Беларуская фразеалогія ў граматычным, семантычным і функцыянальным аспектах / А.С. Аксамітаў // Слова беларускае. З гісторыі лексікаграфіі. – Мінск, 1994.

ЗАМОВЫ
Пры выгане скаціны ў поле
Господу Богу помолюся, Святой Прачистай покланюся. Святая Прачистая, стань да помоги. Зори-зарницы, божие помошницы, становитесь да помощи ведьмов злых умовлять, уговорять и придуманых, и пригаданых. На ницые лозы, посылайте, где ветер не вее, сонца не грее, певни не спевают, никакие голоса туда не забегают.
На золотом кресле, на синем море, на синем море стоит камора, а в той каморе красна девка гуляе, спевае, дики камень разбивае. Як того камня не собрать, так от моей (имя коровы) коровы спору не забрать.
У 12 часов ночи усих ведьмов у хату призываю, усих ведьмов и злых, и лихих – всих перемогаю.
Цадилку звару, крапиваю жижкаю спеку. На Ашанское море посылаю, там ведьмов оставляю. На море дуб стоит какатистый, на 12 какатов и 12 дуплов. Туда всех ведьмов загоняю и стальными замками замыкаю.
Читать 3, 6, 9 раз.
Пералогі
Першым разам, лепшым часам Госпаду Богу памалюся. На Сляшскай гарэ стаіць дуб, на тым дубе 70 сукоў, на тых суках 70 сарок. Сарокі вы белабокі, ляціце, нясіце пералогі халодныя, гарачыя, масці белай, чорнай, краснай, дзе людзі не ходзяць, пеўні не спяваюць, там пералогі прападаюць.
Паляўнічая
Узять з сабою на ахоту кусок мяса или хлеба, на каторы тры разы нагаворана:
– В чистом поли, в тёмном леси, в тумани привеликом е птица-полетуша, е серыя гуси, сизыя утки, у их крылья надламилися, сами бы опустилися, перо абарвалася и сели б на бугор высоки, чтоб мя, раба божия (имя), не видали и стральбы б до их дробь, як вольнае перо.

Далей